Planetarium

Planetariumun proyeksiya zalı içərisində.
(Belqrad Planetarium, Serbiya)
Proyeksiya zamanı eyni salonun içərisində.
(Belqrad Planetarium, Serbiya)

Planetarium — səma sferasını ulduzlar, planetlər və peyklərlə, meteorlarla nümayiş etdirən elm və təhsil müəssisəsi; həmçinin günəş və ay tutulmaları, Ay, Mars, Veneranın panoramaları və yer kürəsinin iqlim zonaları da daxildir.[1][2][3]

Ümumi məlumat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Planetariumlarda nümayiş xüsusi “Planetarium” qurğusundan istifadə etməklə həyata keçirilir. Adətən nümayiş astronomiya, astronavtika və yer elmləri üzrə mühazirələr ilə müşayiət olunur.[4] Planetariumun yaradılması ilk dəfə 1919-cu ildə Münhendəki Alman Muzeyinin yaradıcısı O.Miller tərəfindən təklif edilmişdir. 1923-cü ilə qədər, ilk proyeksiya aparatı Yenadakı Zeiss fabrikində quruldu, oktyabr ayında Deutsches muzeyinin illik iclasında nümayiş etdirildi və dekabrın sonunda ictimaiyyət üçün quraşdırıldı.[5] 1925-ci ilin mayında həmin Alman Muzeyində planetarium açıldı. Elə həmin il Yenada ikinci aparat quraşdırılıb. İlk proyeksiya cihazları müəyyən coğrafi enlik üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ulduzlu səmanın istənilən enliyə malik bir nöqtə üzərində nümayişi 1925-ci ildə V.Bauersfeld tərəfindən dünya şöhrəti qazanmış böyük Zeiss aparatının yaradılmasından sonra mümkün olmuşdur. Qərb yarımkürəsində ilk planetarium (Adler Planetarium və Astronomiya Muzeyi, Çikaqo, ABŞ) 1930-cu ildə yaranmışdır. SSRİ-də ilk planetarium 1929-cu il noyabrın 5-də Moskvada açılıb. Hal-hazırda dünyada bir neçə min planetarium var ki, onların demək olar ki, yarısı optik-mexaniki planetarium cihazı və rəqəmsal proyeksiya sistemindən ibarət sintez edilmiş sistemlərdir. Rusiya planetariumları Rusiya Planetariyaları Assosiasiyası və Avrasiya Planetariumlar Assosiasiyasında birləşib.[6][7]

Rəqəmsal proyektorlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Getdikcə artan sayda planetariumlar bəzi məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq üçün ənənəvi olaraq göy sferası ilə istifadə edilən bir-birinə bağlı proyektorlar sistemini əvəz etmək üçün rəqəmsal texnologiyadan istifadə edirlər. [8] Rəqəmsal proyektor istehsalçıları, daha az hərəkət edən hissədən istifadə etdikləri və ümumiyyətlə, sfera boyunca çoxlu ayrı-ayrı sistemin hərəkətinin sinxronlaşdırılmasını tələb etmədikləri üçün ənənəvi səma sferası ilə müqayisədə bu cür sistemlərin daha aşağı əməliyyat xərclərini və təkmilləşdirilmiş etibarlılığını iddia edirlər. Bəzi planetariumlar eyni sferada rəqəmsal olanlarla birlikdə ənənəvi optik-mexaniki proyektorlardan istifadə edirlər. İnnovativ mühəndislik texnologiyaları rəqəmsal planetariumları təkmilləşdirir. İndi günbəzdəki təsvirin keyfiyyəti müasir kinoteatrlardan heç bir şəkildə aşağı deyil, buna görə də "tam günbəzli kinoteatr" anlayışını getdikcə daha tez-tez görmək olar. İnqilabçı proqram təminatı bir serverdən 64-ə qədər proyektoru idarə etməyə imkan verir.[9][10]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ King, Henry C. "Geared to the Stars; the evolution of planetariums, orreries, and astronomical clocks" University of Toronto Press, 1978
  2. ↑ Directory of Planetariums, 2005, International Planetarium Society
  3. ↑ Catalog of New York Planetariums, 1982
  4. ↑ "Birla Planetarium ready to welcome visitors after 28-month break - Times of India". The Times of India. 2022-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-10.
  5. ↑ "PlanetariumVR". 2023-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-16.
  6. ↑ "Birla Planetarium ready to welcome visitors after 28-month break - Times of India". The Times of India. 2022-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-10.
  7. ↑ Marche, Jordan. Theaters of Time and Space: American Planetaria, 1930-1970. Rutgers: Rutgers University Press. 2005. səh. 10. ISBN 9780813537665. 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-24.
  8. ↑ "History of Planetariums". commons.bcit.ca. 2023-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-27.
  9. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Eise Eisinga Planetarium". UNESCO World Heritage Centre (ingilis). 2020-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-27.
  10. ↑ Engber, Daniel. "Under the Dome: The tragic, untold story of the world's first planetarium". Slate (magazine). The Slate Group. 24 February 2014. 24 February 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 February 2014.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]