Qərbi Qaraxanilər dövləti

Qərbi Qaraxanlılar xanlığı və ya dövləti (həmçinin Xaqanlıq ) Orta Asiyada Qaraxanlılar dövlətinin iki yerə parçalanması nəticəsində yaranmış orta əsr türk müsəlman dövlətidir.

Qaraxanlılar dövlətinin 1040-cı ildə Şərq və Qərb xanlıqlarına parçalanması Əli Arslan xanın oğulları arasında hakimiyyət uğrunda gedən daxili mübarizə nəticəsində baş verdi.

Qərbi Qaraxanlı xaqanlığının banisi “Alid” – İbrahim Buritəkin və ya İbrahim b. Nəsr Təbqaç Xan ( 1040 - 1068 ) Xaqan titulunu daşıyırdı.

Maverannahr ərazisi və Fərqanənin qərb hissəsi Qərbi Qaraxanlılar xaqanlığının tərkibinə daxil oldu. Şərqi Qaraxanlılar xanlığı “xasanilər”in tərkibində qaldı. İki xaqanlıq arasındakı sərhəd Sırdərya bölgəsindən keçirdi və bu torpaqlar onların daimi mübarizəsi meydanına çevrildi.

Dövlətin paytaxtı əvvəlcə Özkənd idi, lakin sonra İbrahim Buritəkin Səmərqənd şəhərini paytaxt seçdi. Mənbələrə görə, onun hakimiyyəti dövrü ölkənin iqtisadi və mədəni həyatında yüksəliş dövrü ilə xarakterizə olunur.

Onun siyasətini oğlu Şəmsmülk Nəsr xan ( 1068-1080 ) davam etdirdi.

Şəmsmülkün varisi Xızır Xan Qaraxani ( 1080-1087 ) olmuşdur.

1089-cu ildə Səlcuq sultanı Məlik şah böyük bir ordunun başında xanlığa soxularaq Səmərqəndi ələ keçirdi. Bundan sonra Qərbi Qaraxanlılar dövləti Məlik şahın, yəni Səlcuqilərin hakimiyyəti altına keçdi.

1141-ci ildə Katvan döyüşündə Səlcuq Sultanı Səncər və Qərb xaqanlığının birləşmiş ordusu Qaraxitaylara məğlub oldu; Xaqanlıq Qaraxitayların vassalı oldu. 12-ci əsrin ortalarında ali hakimiyyət uğrunda konkret hökmdarların güclənən daxili müharibələri xaqanlığı xeyli zəiflətdi. 1156-cı ildə hakimiyyət Şərqi Qaraxanlılar dövlətinin hökmdarları olan Həsənilər sülaləsinin əlinə keçdi. Sonuncu xaqan 1212 - ci ildə vəfat edən Osman ibn İbrahim oldu. Beləliklə, XIII əsrin əvvəllərində Maverannəhrdə Qaraxanlılar sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı.

Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, ticarət inkişaf etmişdir. Böyük İpək Yolunun marşrutları ərazidən keçirdi. Səmərqənd və Buxara İslam mədəniyyətinin əsas mərkəzlərinə çevrildi. Şəhərlərdə fəaliyyətləri dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən mədrəsələr, tibb müəssisələri var idi.

Digər türk mənşəli sülalələrə nisbətən Qaraxanlıların sikkələrindəki yazılarda türk titulları var idi.^[1]

1078-1079 -cu illərdə Şəmsmülk böyük Rabat Məlik karvansarasını tikdirdi. O, həmçinin Buxarada məscid və Şəmsabad sarayını tikdirmişdir.^[2]

Səmərqənddə Qaraxanlılar dövrünün ən diqqətçəkən abidəsi XII əsrdə tikilmiş İbrahim ibn Hüseynin (1178-1202) sarayıdır. Qazıntılar zamanı monumental rəsm parçaları tapılıb. Şərq divarında sarı kaftan geyinmiş və əlində kaman tutan türk döyüşçüsü təsvir edilmişdir. Burada atlar, ov itləri, quşlar təsvir edilmişdir.^[3]

X əsrə qədər Qaraxanlılar dövlətində qədim türk yazılı mətnlərinin ənənələrini davam etdirən ədəbi dil fəaliyyət göstərirdi. 10-cu əsrin rəsmi Qaraxanlı dili qədim karluk dialektlərinin qrammatik sisteminə əsaslanırdı.^[4]

Qaraxanlıların və onların türk təbəələrinin islamlaşması türk mədəniyyətinin mədəni inkişafında böyük rol oynamışdır. X əsrin sonu - XI əsrin əvvəllərində türk xalqlarının tarixində ilk dəfə olaraq Quranın şərhləri olan “Təfsir” türk dilinə tərcümə edilmişdir.^[5]

1072-1074-cü illərdə Mahmud Kaşğari tərəfindən "Türk ləhcələri lüğəti" tərtib edilmişdir. Burada o, türkdilli folklorun əsas janrlarını - ritual və lirik nəğmələri, qəhrəmanlıq dastanından fraqmentləri, tarixi əfsanələri ( Makedoniyalı İsgəndərin türklərin torpaqlarına yürüşü haqqında və s.), 400-dən çox atalar sözü, məsəlləri və şifahi deyimlər təqdim etmişdir.^[6][7]

Məşhur alimlərdən biri də Səmərqənddə Qaraxanlılar sülaləsinin tarixini əks etdirən “Türküstan tarixi”ni yazan tarixçi Məcidəddin əs-Surxakati idi.^[8]

1. I Nəsr - Xan ( 999 - 1012 )
2. Əhməd - Xan ( 1012 - 1016 ).
3. Məhəmməd - Xan ( 1016 - 1024 ).
4. Əli-tegin - xan ( 1024 - 1034 ).
5. Yusif - Xan ( 1034 ).
6. Hüseyn ( 1034 - 1038 ).
7. Məhəmməd ( 1038 - 1040 ).
8. İbrahim b. Nəsr Tabqaç xan - ilk Qərbi Qaraxanlı xanı ( 1040 - 1068 )
9. Şəmsmülk - xan ( 1068 - 1080 ).
10. Xızır Xan - Xan ( 1080 - 1087 ).
11. Əbülmüzəffər Əhməd xan - xan ( 1087 - 1095 ).
12. Mahmud Xan - Xan ( 1095 - 1097 ).
13. Süleyman-Təkin - xan ( 1097 - 1098 ).
14. Cəbrayıl Qədir Xan - Xan ( 1098 - 1102 ).
15. Məhəmməd-tegin - xan ( 1102 - 1129 ).
16. III Nəsr - Xan ( 1129 ).
17. Əhməd Xan - Xan ( 1129 - 1130, 1132 ).
18. II İbrahim Buğra Xan - Xan ( 1130 - 1132, 1141 - 1156 ).
19. III Mahmud Xan - Xan ( 1132 - 1141 ).
20. Əli - Xan ( 1156 - 1163 ).
21. Məsud - Xan ( 1163 - 1178 ).
22. III İbrahim Boğra Xan - Xan ( 1178 - 1201 ).
23. Osman - Xan ( 1201 - 1212 ).

1. ↑ Кочнев Б.Д., Караханидские монеты: источниковедческое и историческое исследование. Автореферат-диссертация доктора исторических наук, Москва, 1993 год, с. 11
2. ↑ Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Сочинения. Т.I. М., 1963, с.378.
3. ↑ Грене Ф., Карев Ю.В., Исамиддинов М., Археологические работы на городище Афрасиаб//Вестник МИЦАИ, выпуск 1, 2005 год, с. 34
4. ↑ ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА ТЮРКОВ В ЛИТВЕ. Сборник научных статей международной конференции. Vilniaus universiteto leidykla VILNIUS 2014, с.157-160
5. ↑ Боровков, А.К. Лексика среднеазиатского тефсира: XII-XIII вв. М., 1963
6. ↑ Elverskog, Johan. Buddhism and Islam on the Silk Road. 2010. 95. ISBN 978-0-8122-4237-9.
7. ↑ Valerie Hansen. The Silk Road: A New History. New York: Oxford University Press. 2012. 227–228. ISBN 978-0-19-515931-8.
8. ↑ Introduction to The Jawami u’l-hikayat wa Lawami’ur-riwayat of Sadidu’u-din Muhammad al-Awfi by Muhammad Nizamu’d-din. London: Luzac & Co, 1929