Qala-Köreyş

Qala-Köreyş — orta əsrlərdə böyük feodal mülkünün Kaytaq üsmiliyinin paytaxtı. Qala-Köreyş kəndinin əsas görməli yerləri arasında məscid (XI əsrə aid), şeyxlərin məqbərəsi və karvansara var. XVIII-XIX əsrlərdə Dağıstan ovalığının inkişafı ilə Qala-Köreyşin əhəmiyyəti azalmağa başladı və 1930-cu illərdə Sovet hakimiyyəti altında olan ərazidən sakinləri çıxarılmağa başlandı. Ziyarətgaha çevrilmiş bir qəbiristanlığı var. XII-XIX əsrlərdə hökmdarları bu qəbiristanlıqda dəfn edirdilər.[1]

Qala-Köreyş
darg. Кьара-Кьуреш
42°06′09″ şm. e. 47°39′26″ ş. u.
Ölkə Rusiya Rusiya
Region Dağıstan
Rayon Dahadayev rayonu
Xəritəni göstər/gizlə
Qala-Köreyş xəritədə
Qala-Köreyş
Qala-Köreyş
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İndi Qala-Köreyş, dağın zirvəsindən enən terrasları olan qədim binaların labirintidir, burada bərpa edilmiş bir muzey və Kaytaq üsmiliyi türbəsi də var.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərəblərin gəlişindən əvvəl kənd Üsmülüy adlanırdı, sığınacaqlı ərazidə yerləşirdi və güclü möhkəmləndirilmişdi. Əfsanəyə görə, yalnız kənd tərəfindən hər il seçilən ağsaqqallar məclisinə tabe olan azadlığı sevən camaat- dağlılar yaşayırdı. İslamlaşma və Köreyşlilərin bu kəndə köçürülməsindən sonra kənd Köreylilərin qalası kimi tərcümə olunan "Qala-Köreyş" adını daşımağa başladı. Qala-Köreyşdə bir qala və müdafiə qüllələri var idi.

VIII əsrdən bəri Qala-Köreyş, Kaytaq Üsmülüyü paytaxtı olduğundan, "Tarix Dağıstan" Köreylilərin Kaytaqda necə məskunlaşdıqlarını, özləri üçün bir yaşayış yeri seçdiklərini, Qala-Koreyş qurduqlarını izah edir:

Müsəlmanlar bu bölgəyə sevinc və əmin-amanlıqla yerləşdilər. Taxt Qəzənfər taxtı Şeyx İbrahim Əbu İsxaqın (Peyğəmbərin əmisi Həmzənin nəslindən olan) nəslindən biri olan - Əmir Çufan tərəfindən qürur və ləyaqətlə alındı. Haydak vilayətində birinci olaraq o, taxta çıxdı; Haydakda çayların kənarında, dərələrin üstündə, uçurumların yanında yerləşən çoxlu əhalisi olan kəndlər qurdu və Qala-Köreyş şəhərini iqamətgahı (dar əs-saltana) olaraq seçdi.[2]

Beləliklə, ərəblər Kaytağı ələ keçirərək, müsəlmanlıqdan əvvəlki hökmdarı əvəz edərək, yeni paytaxtı Qala-Köreyş də daxil olmaqla müsəlman hökmdarla birlikdə yeni "İslam mərkəzləri" zənciri yaratdılar. Hökmdar dəyişikliyi, İslamın təkallahlı ideyası ilə "bütpərəst" fikirlərin dəyişməsi ilə müşayiət olundu. Qala-Köreyş, qonşu bütpərəst tayfalar olan qazayların davamlı hücumlarının mərkəzinə çevrilmişdi. XI-XII əsrlərdə Qala-Köreyş, Kaytağın nüfuzlu siyasi və ideoloji mərkəzlərindən biri idi. Tapılmış mehrab ilə möhtəşəm məscidin tikintisi məhz bu dövrə aiddir. Dağıstanın daxili siyasi problemlərinin həllində və Şirvanla münasibətlərində Kaytaq hökmdarının fəal mövqeyi məhz bu zaman aiddir.[3]

XV-XVI əsrlərdə Kaytaq, həm Qala-Köreyşdə iqamətgahı olan üsmiliy idi. Həmçinin əsl Kaytaq torpaqlarını, o cümlədən Ulluçay, Butan, Artozen və Qəmri-Özen çaylarının hövzələrində Tabasarandan şimaldakı əraziləri işğal etdi. Ləzgi torpaqlarının bir hissəsi siyasi cəhətdən Üsmiliyə bağlı idi. Artıq XVI əsrin sonlarında, 6 iyul 1598-ci il tarixli Terek voevodasının rəsmi məktubunda Fyodor Lobanov-Rostovski qeyd edirdi:

Üsmiy knyazının Kabak kəndində 500 atlı və 700 piyadadan ibarət dəstəsi var.[4]

Qala-Köreyş XVI əsrin ortalarına qədər Üsmilərin daimi paytaxtı olaraq qaldı.[5]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Фонд «ПЕРИ» открыл выставку, посвящённую Кала-Корейш, в британском музее". chernovik.net. Черновик. 2017-12-09. 2017-12-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-10.
  2. ↑ Шихсаидов А.Р., Айтберов Т.М., Оразаев Г.М. Дагестанские исторические сочинения. с. 101.
  3. ↑ Алиев Б. Материалы по истории даргинцев. , ф.З, оп.1, д.360, с. 68. Институт ИАЭ.
  4. ↑ Белокуров С.А. Сношения России с Кавказом. М. 1888. 293.
  5. ↑ Шихсаидов А.Р., Исмаилов А.Ш. Анализ историчесских данных о разрушительных землетрясениях середины XVII в. в Южном Дагестане. // Геодинамика и сейсмичность территории Дагестана. Махачкала. 1979. с.50.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]