Qay — Altay xalq ədəbiyyatında sinə və qırtlaqdan çıxarılan səslərlə oxunan dastan.
Altay türklerinde qəhrəmanlıq dastanlarına "qay" (qaylab) adı verilər. Dastan izahçısına da "qayçı" deyilir. Bu terminlərin törədiyi 'qay' sözü isə insanın sinəsindən çıxan səs deməkdir. Tuvaların Kömey (Hömey) (Monqol: Хөөмэй) adı verilən qırtlaq mahnılarını xatırladır. Dastan söyləmək də "qaylamaq" feliylə istifadə edilər. Qaylar iki min ilə səkkiz min misra arasında dəyişən mənzum əsərlərdir. Deyilmələri bəzən dörd, beş gün və ya bir həftə qədər sürər. Qayçılar xüsusilə; uzun ov gecələri, bayramlar, toylar və əyləncələrdə qay söyləyərlər. Altay qayçıları dastan danışarkən üz ifadələrini və davranışlarını da istifadə edərlər. Yəni bir mənada izah etdikləri qəhrəmana çəvrilərlər. Qayçılar izah etdikləri dastanda insanlarla bərabər at, maral və quş kimi müxtəlif heyvanların yerinə də keçə bilərlər. Bundan başqa müxtəlif vasitələri istifadə edərək döyüş səhnələrini birlik qarşısında təqdim edərlər. Hətta qayçı nümayişinin inandırıcı olmasını artırmaq üçün makiyaj belə edə bilər.
Qayçılık ənənəsi iki yerə ayrılır;
Hər varlığın "eye" (iye) adı verilən bir qoruyucu ruhu olduğuna inanan altay türkləri dastanın da "qay iyəsi" deyilən bir qoruyucu ruhu olduğunu söyləyərlər. Bu iye izahçıyı, uzun müddət qaylamadığında çağırar.
Qayçı dastanı söylərkən oğurladığı musiqi alətinin və özünün səsini qay iyəsinin və bunlarla birlikdə "Altay Quday"ın dinlədiyine inanar.
Qayçı ümumiyyətlə dastana başlamadan əvvəl giriş qisimində özünü dinlədiyinə inandığı Altay iyəsine minnetlerini təqdim edər, oxuyacağı qay üçün ondan kömək diləyər. Altay qayçıları, eynilə Anadolu aşiqləri kimi bu sənəti ümumiyyətlə bir ustanın yanında öyrənirlər.
Qayçı olmanın bir başqa yolu da yuxu ilədir. Türkiyədəki aşiq ənənəsində gördüyü bir yuxuda Pir, Xıdır və ya Yar əlindən badə içilər. Altaylarda isə gördüyü bir yuxu ilə qayçı olanlara "eyelü kayçı" adı verilər. Qayçının yuxusunda "Arjan Eyezi" (su iyəsi) və ya "Tayga Eyezi" (dağ iyəsi) özünə görüner. Altay dastan izahçıları tarixi müddət içində xalqın və əsgərlərin əfvallarını yüksəltmək kimi funksiyaları da yerinə yetirmişlər. Eynilə aşiq kimi qayçı da eyni gəzintiçi bir sənətçidir. Bundan başqa keçmişdə yalnız sənətlərini icra etmək surətiylə dolanışığını təmin edən qayçıların var olduğu bilinməkdədir. Qaylar musiqi alətlərinin hər hansı biriylə (ki bu ümumiyyətlə topşurdur) və mütləq musiqi ilə icra edilir. Qayçı dastana başlamadan əvvəl bir müddət topşur çalar. Qaylar ezgi (melodiya) ilə birlikdə Kojon (Koşon) adı verilən mənzum mətnlərdən (şeirlərdən) ibarətdir.