Qriqori Zass

Qriqori Zass (həmçinin Zats və ya Sass kimi yazılır); (rus. Григорий Христофорович Засс; 29 aprel 1797 və ya 1797 – 4 dekabr 1883 və ya 1883), Rus İmperiyası generalı.[1][2][3] Napoleon müharibələrində iştirak etmiş, Rus-Çərkəz müharibəsi zamanı baş komandan olmuş və Çərkəz Soyqırımında əsas rol oynamışdır.[4] O, insanları, başları həmçinin uşaqları diri-diri basdırmaq,[4][5][6] kəndləri yandırmaq, xəstəlik yaymaq, dəstə-dəstə zorlama kimi üsullardan istifadə edirdi.[4][7][8] Zassın komandanlığı dövründə çərkəzlərə qarşı sistemli qırğınlar artdı.[5] Rusiyada erməni şəhəri olan Armavirin qurucusu və şəhərli Ermənilər onu qəhrəman hesab edirlər.[1] O rus mənbələrində “Qafqaz müharibəsinin qəhrəmanı” kimi qeyd olunur.[9]

Qriqori Zass
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 29 aprel 1797(1797-04-29) və ya 1797
Vəfat tarixi 4 dekabr 1883(1883-12-04) və ya 1883
Vətəndaşlığı
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti Rusiya imperiyası
Rütbəsi tam süvari generalı[d]
Döyüşlər
Təltifləri 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Georgi" ordeni Order of St. George "Müqəddəs Vladimir" ordeni 1-ci dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni 1-ci dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni 2-ci dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni Insignia of the Military Order (1807-1856) "İgidliyə görə" qızıl qılıncı "Müqəddəs Stanislav" ordeni Georgi xaçı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

2003-cü ildə Rusiyanın tarixi Çərkəz torpaqlarında Zass heykəlini ucaltması bütün dünyadakı çərkəzlərin reaksiyasına səbəb oldu.[10][11]

Bioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zass ailəsinin gerbi

29 aprel 1797-ci ildə Kurlandda [12] Georg Hristof Zass və Annette Kettlerin övladı olaraq anadan olmuşdur.[13] Onun mənsub olduğu Zass ailəsi Rusiya İmperiyasına mənsub olan Vestfaliyadan olan nəcib bir ailə idi. O, özəl təhsil müəssisəsində böyüyüb. On beş yaşı olanda atası onu yeniyetmə kimi rus ordusuna xidmətə çağırdı. 1813-cü ildə Grodno Hussar şirkətinə qoşuldu.[12]

Karyera

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zass rus ordusunun sıralarında sürətlə yüksəldi. İlk müharibəsində , Leypsiq döyüşündə o, perspektivli bir əsgər kimi diqqəti cəlb etdi və yüksəldi. [12] O Altıncı Koalisiya Müharibəsi vaxtı bir çox cəbhədə iştirak etmişdir. Drezden, Kulm və Leypsiqdə döyüşmüşdür. Sonra Şimal-Şərqi Fransaya getdi. O , yüz gün ərzində rus ordusunda idi. Napoleon müharibələri başa çatdıqdan sonra Pskov Cuirassier alayında xidmət etdi. 1820-ci ildə Novqorod şöbəsinə köçürüldü.[12]

Rus-türk müharibəsi (1828-1829)
[redaktə | mənbəni redaktə et]

1820-ci ildə Rus-Çərkəz müharibəsində iştirak edən Nijni Novqorod Dragoon Alayına köçürüldü. 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibəsində iştirak etmişdir. [12] [14]

Qafqaza gəlişi
[redaktə | mənbəni redaktə et]

1830-cu ildə Zas rus-türk müharibəsindəki uğurları nəticəsində Mozdok kazak alayına komandanlıq etdi.[12] Bu alayla o, qafqazlılara qarşı bir neçə uğurlu yürüşlər təşkil etdi. 1832-ci ildə çeçenlərə qarşı müharibə nəticəsində ona polkovnik rütbəsi verilir. [12]

Rus-çərkəz müharibəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]

1833-cü ildə Rusiya-Çərkəz müharibəsinin cəbhəsi olan Kuban xəttinin Batalpaşinski diviziyasının komandiri təyin edildi. [15] Əvvəllər Qafqazda olduğu üçün o, qafqazlıların hərbi ənənələri haqqında məlumatlı idi. Dağ döyüşü taktikalarını mənimsəməyə vaxt sərf etdi. Zass çərkəzləri “Avropa irqindən”, xüsusən də alman və ruslardan aşağı hesab edirdi. [16] Onların strategiyaları daha sonra soyqırım kimi təsvir edilmiş və nasist üsulları ilə müqayisə edilmişdir. [4]

1829-1848-ci illərdə Qafqaz müharibəsində iştirak etmiş dekabrist V.Tolstoy onun haqqında yazırdı: [17]

"Zass istisna idi. Bir dənə də olsun savadı, imanı belə olmayan adam... Hər hansı bir yerli [Qafqaz] tayfasını cəzalandırmaq lazım gələndə ona tapşırıq Velyaminov tərəfindən verilmişdi. Qalan vaxtları, necə deyərlər, zəncirdə saxlayırdılar..."

Çərkəz folkloru Zass haqqında belə danışırdı: [18]

"Qəfil qasırğa kimi, oğru kimi bizə yaxınlaşır. O, ildırım kimi kəndləri dağıdır, gecələr dağlarda dolaşır: evləri külə çevirir, anaların fəryadına qulaq asmaz. Bu fasiqlər qadınlarımız və uşaqlarımız da daxil olmaqla, bizdən əsir götürürlər!

Allahım! Möminləri eşid! Bizi Zassdan, onunla dəhşətli müharibədən xilas et!"

“Rus əsgərləri çərkəzlərin başlarını dirəyə sancırlar, Qriqori Zass zövqlə baxır”, Nikolay İvanoviç Lorer


Dekembrist Lorer ilə söhbətində Zass dedi: [19] [20]

"Rusiya nəyin bahasına olursa olsun Qafqazı fəth etmək istəyir. Bizə düşmən olduqları halda qorxu və ildırımdan istifadə etməsək nə edə bilərik? ...Bura xeyriyyə yeri deyil. Kəndləri talamaq və yandırmaq Aleksey Petroviç Yermolovun bizdən daha çox bacardığı yeganə işdir. Bu gün də onun adı dağlarda qorxu ilə bağlıdır və gənc uşaqlar ondan qorxurlar."

Zass düşmənin əhval-ruhiyyəsinə diqqətlə yanaşırdı. O, reportajlarında tez-tez kəndlərin dağıdılması ilə öyünür, dinc əhalinin kütləvi qətlini poetik tərzdə tərənnüm edirdi.[21] Onların hesabatlarında “kənd yerlə-yeksan oldu”, “kəndlə müqavimət göstərənlər od-qılıncla birləşdi”, “kənd camaatı tamamilə məhv edildi” kimi ifadələrə çox rast gəlinir. Zass kəsilmiş çərkəz bədən hissələrini Berlindəki anatomiya professoru dostlarına göndərdi.[22]

Rus zabiti Nikolay İvanoviç Lorer Zassın çadırında çərkəz başlarını yığdığını və ətlərini qaynatdığını bildirib.[4] Çadırının kənarındakı təpədə nizələrə sancılmış çərkəz başları da var idi. Çərkəz mədəniyyətində insanın başı ilə birlikdə basdırılmasına dair bir inanc var idi, ona görə də Zass çərkəz başlarını toplamaqdan və heç vaxt geri qaytarmamaqdan və baha qiymətə satmaqdan xüsusi zövq alırdı. Müharibədən sonra ruslar çərkəzlərin başlarını kəsib Zassa gətirirdilər. [23] [24] [25] Zassın ordusu onun xahişi ilə keçmiş cinayətkarlardan ibarət idi. O, öz qüvvələrinə çərkəzlərlə istədiklərini etməyə icazə verdi. Zass bütün çərkəzləri “vəhşilər”, “quldurlar”, “talançılar” və ya “oğrular” adlandırırdı. [26] [27] [28] [29]

1833-cü ilin avqustunda Zass Çərkəz torpaqlarına ilk ekspedisiyasına rəhbərlik etdi. Bir çox şəhər və kənd dağıdıldı. 1833-cü ilin avqust-oktyabr aylarında daha bir neçə Trans-Kuban ekspedisiyası etdi. O, Kuban və Laba çayları yaxınlığındakı Çərkəz kəndlərini sistematik şəkildə məhv etdi və torpağı dəyişdirərək köçürülməni çətinləşdirdi. [30] [12]

Noyabr və dekabr ayları arasında Besleney bölgəsinə hücum etdi. Beslaney bölgəsindəki əksər yaşayış məntəqələrini, o cümlədən Besleneyin paytaxtı Qanoqo kəndini dağıdıb. O, bu hücumu hesabatında belə qeyd edib:[12]


"Sonra əsgərlər və atdan düşmüş kazaklar onlara hücum etdi, demək olar ki, hamısını süngü və ya qılıncla öldürdü və kəndi yandırdı, sonra talan edildi."

" Daha sonra askerler ve atlarından inen Kozaklar üzerlerine saldırdı, süngü veya kılıçlarla neredeyse hepsini öldürdü ve daha sonra yağmalanan köyü yaktı. "

1833-cü il dekabrın ortalarında Zass daha iki Besleney çərkəz kəndinə hücum etdi. O, məruzəsində sağ qalanları aclıqdan öldürmək planı haqqında yazırdı: [12] [31]

"Mən onların ot və darı ehtiyatlarını yandırdım... bununla da onları mal-qara yetişdirmək və saxlamaq imkanından məhrum etdim."

1834-1835-ci illər arasında xüsusilə Abzeh, Besleney və Şapsuq bölgələrində çərkəz əhalisini məhv etməyə davam etdi. [12]

Zassın başçılıq etdiyi alayların hərbi uğurları ali komandanlıq tərəfindən yüksək qiymətləndirildi və Zass mükafatlandırıldı. 1835-ci ildə vəzifəyə təyin olundu. Bütün Kuban xətti onun tabeliyinə verildi. 1836-cı ilin sonlarında çərkəz erməniləri Rusiyaya sadiq olduqlarını bəyan edərək Zassdan onlara yaşayış yeri verməsini xahiş etdilər. 1839-cu ildə Zass erməni koloniyasını qurdu. Ermənilərə yer açmaq üçün çərkəz kəndləri dağıdıldı. Bu il Armavirin rəsmi yaranma ili hesab olunur.

1836-cı ilin oktyabrında general Zass çərkəz komandiri Jembulat Boletoqoya sülh bağlamaq istədiyini bildirdi. Boletoqo şərtlərlə razılaşdı və razılaşdırılmış tarixdə Zassın Proçnıy Okop qalasındakı qərargahına gedərkən Kuban çayının sahilində meşədə gizlənən rus snayperi tərəfindən öldürüldü. Bu, Zassın planlarından biri idi və beləliklə çərkəzlərin ən uğurlu komandirlərindən birini məhv etdi. [15]

1838-ci ildə Zass ağır xəstə olduğu barədə yalan şayiələr, sonra isə öldüyü barədə yalan xəbərlər yaydı. Çərkəzlər onun ölümünü qeyd edərkən, birdən-birə “dirilən” Zass iki kəndi məhv edən basqına başladı. [32] [33] O, 1836-cı ildə general-mayor, 1840-cı ildə isə general-leytenant rütbələrinə yüksəldi və Qafqaz xəttinin sağ cinahının rəisi təyin edildi. [12] Onun təşəbbüsü ilə yeni istehkamlar tikilməyə başladı (onlardan biri “Zassovski” adlanırdı).

1842-ci ilin martında Zass düzənlikdəki kəndlərə hücum etdi. Ferz çayının qabağında Zassın ordusu böyük itki verərək geri çəkildi. 1842-ci ildə Zass, Pavel Qrabbe də daxil olmaqla, rəhbərləri ilə mübahisə etdi. 1843-cü ilə qədər o, Urupskaya, Voznesenskaya, Chemlykskaya və Labinskaya rus kəndlərini qurdu və kəndlər arasında qalalar tikdi. O, bu il ağır xəstəliyə görə təqaüdə çıxıb. [12]

Miras və mübahisə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Richmond kimi müəlliflər Zassı soyqırım kimi qələmə verir və onu nasist generalları ilə müqayisə edirlər. [4] Çərkəz soyqırımından danışarkən çərkəz tarixçiləri, fəalları və ictimaiyyəti tez-tez general Zassın hərəkətlərinə istinad edirlər. Bu kontekstdə General Zass sadist və fanatik kimi xarakterizə olunur.[34] Rus tarixçiləri Zassın hərbi qabiliyyətini vurğulayır və onun qəddar taktikasını müharibənin zəruriliyi kimi şərh edirlər.

Rusiyanın 2003-cü ildə tarixi Çərkəz torpaqlarında Zass heykəlini ucaltması bütün dünya çərkəzlərinin reaksiyasına səbəb olub. [12] [10] [11] 2023-cü ilin iyulunda onlar “General Zass” adlı enerji içkisinin istehsalına və Qafqazda satışına reaksiya veriblər. [35] [36]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Щербина Ф. А. История Армавира и черкесо-горцев. — Екатеринодар: Электро-тип. т-во «Печатник», 1916.
  2. ↑ Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 23 Temmuz 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ocak 2021.
  3. ↑ "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797-1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". enc.rusdeutsch.ru. 11 Aralık 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ocak 2021.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Rutgers University Press. 9 Nisan 2013. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 Nisan 2023.
  5. ↑ 1 2 Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 237–246. Unter Saß gab es mehr und systematisch wiederholte Massaker in Tscherkessendörfern. Sein „Markenzeichen“ war das Aufspießen der Köpfe getöteter Feinde an den Toren der Festungen der Kaukasuslinie.
  6. ↑ Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free (İngilizce). 2017. ISBN 9781543447651. İstifadə tarixi: 5 Ağustos 2023.
  7. ↑ "Jembulat Bolotoko: The Prince of Princes (Part One)". Jamestown (ingilis). 25 Ekim 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 Ocak 2021.
  8. ↑ Ibid., p. 420.
  9. ↑ "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797–1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". Encyclopedia of Germans of Russia (Rusça). Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.
  10. ↑ 1 2 "New Monuments of Russian Heroes of Russian-Circassian War Anger Circassians". Jamestown (ingilis). 13 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ağustos 2021.
  11. ↑ 1 2 P., T. "Çerkeslerden Rusya'ya: Kolonyalist politikalarınız nefret ekiyor". Bianet. 2020. 14 Ocak 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ocak 2021.
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 2023-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-21.
  13. ↑ "'Genealogisches Handbuch der kurländischen Ritterschaft". www.digitale-sammlungen.de. 2023-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-21.
  14. ↑ "ZASS Grigory Khristoforovich fon (1797-1883), baron, general ot kavalerii, geroy Kavkazskoy voyny". enc.rusdeutsch.ru. 11 Aralık 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ocak 2021.
  15. ↑ 1 2 "Jembulat Bolotoko: The Prince of Princes (Part One)". Jamestown (ingilis). 25 Ekim 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 Ocak 2021.
  16. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Rutgers University Press. 9 Nisan 2013. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 Nisan 2023.
  17. ↑ Толстой В. С. Характеристики русских генералов на Кавказе
  18. ↑ Этнографический очерк черкесского народа. Составил генерального штаба подполковник барон Сталь в 1852 году // Кавказский сборник, Том 21. 1900
  19. ↑ Н. И. Лорер. Записки моего времени. - М.: Правда, 1988.
  20. ↑ Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 2023-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-21.
  21. ↑ "Огромное значение Засс уделял воздействию на моральное состояние противника. В его рапортах часто встречались сообщения: «аул истреблён до основания», «сопротивляющиеся вместе с аулом преданы огню и мечу», «в пламени аула погибли жители» и т. д. В разговоре с декабристом Лорером, фон Засс сказал: «Россия хочет покорить Кавказ во что бы то ни стало. С народами, нашими неприятелями, чем взять, как не страхом и грозой?… Тут не годится филантропия, и Ермолов, вешая беспощадно, грабя и сожигая аулы, только этим и успевал более нашего. Ещё до сих пор имя его с трепетом произносится в горах, и им пугают маленьких детей». Также Лорер упоминает, что «в поддержание проповедуемой Зассом идеи страха на нарочно насыпанном кургане у Прочного Окопа при Зассе постоянно на пиках торчали черкесские головы, и бороды их развевались по ветру»."
  22. ↑ Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. 2017. ISBN 978-1543447651.
  23. ↑ Bullough, Oliver. Let Our Fame Be Great: Journeys Among the Defiant People of the Caucasus. Basic Books. 2010. səh. 60. ISBN 978-0465022571.
  24. ↑ Treisman, Daniel. The Return: Russia's Journey from Gorbachev to Medvedev. Simon and Schuster. 2011. səh. 455. ISBN 978-1416560722.
  25. ↑ "THE REPORTS AND THE TESTIMONIES ABOUT RUSSIAN – CIRCASSIAN WAR AND THE CIRCASSIAN GENOCIDE". Circassian World. 3 Haziran 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 Mayıs 2021.
  26. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide (Genocide, Political Violence, Human Rights). Rutgers University Press. 2013. səh. 56. ISBN 978-0813560694.
  27. ↑ Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. 2017. ISBN 978-1543447651.
  28. ↑ Bashqawi, Adel. The Circassian Miracle: the Nation Neither Tsars, nor Commissars, nor Russia Could Stop. 2019. ISBN 978-1796076851.
  29. ↑ Family Herald, Volume 17 (The definitive visual guide). George Biggs. 1859. səh. 287.
  30. ↑ Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб.: т-во И. В. Сытина, 1911—1915.
  31. ↑ Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 2023-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-21.
  32. ↑ Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб.: т-во И. В. Сытина, 1911—1915.
  33. ↑ Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 2023-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-21.
  34. ↑ Анзор Остахов. Перспективные акценты в дискуссионном процессе по черкесскому вопросу (III). - Сайт "Научного Общества Кавказоведов", 16.04.2013 г.
  35. ↑ World, Abkhaz. "Beverage Brand 'General Zass' Sparks Outrage in Circassian Community". Abkhaz World | History, Culture & Politics of Abkhazia (ingilis). 18 Temmuz 2023. 18 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 Temmuz 2023.
  36. ↑ "İçecek markası 'General Zass' Çerkes toplumunda tepkiye neden oldu - ghuaze" (türk). 18 Temmuz 2023. 18 Temmuz 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 Temmuz 2023.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Атарщиков Г. Заметки старого кавказца. О боевой и административной деятельности на Кавказе general-leit енанта barona Григория Христофоровича Засса. (Сырой материал для истории покорения Кавказа) // Военный сборник, 1870 . № 8. С. 309–333; РБС; Lunoçkin A. , Mixaylov A. Большая война. Qriqori Zas və Yakov Baklanov // Rodina. 2000. № 1–2. С.94–99.