Rəqəmsal ayaq izi

Rəqəmsal ayaq izi simvolu.

Rəqəmsal ayaq izi və ya rəqəmsal kölgə — internetdə və ya rəqəmsal cihazlarda özünü göstərən izlənilə bilən rəqəmsal fəaliyyətlərin, hərəkətlərin, töhfələrin və kommunikasiyaların unikal dəsti.[1][2][3][4] Rəqəmsal ayaq izləri passiv və ya aktiv olaraq təsnif edilir. Birincisi istifadəçinin veb-brauzer fəaliyyəti və kukilər kimi saxlanılan məlumatlardan ibarətdir. Sonuncu tez-tez veb-saytlarda və ya sosial mediada məlumat kimi paylaşılaraq üçün istifadəçi tərəfindən qəsdən buraxılır.[5] Termin adətən bir şəxsə şamil edilsə də, rəqəmsal ayaq izi bir müəssisə, təşkilat və ya korporasiyaya da aid edilə bilər.[6]

Rəqəmsal ayaq izindən istifadə həm müsbət, həm də mənfi nəticələrə malikdir. Bir tərəfdən bu, bir çox məxfilik probleminin mövzusudur.[7] Məsələn, bir şəxsin icazəsi olmadan yad şəxslər yalnız axtarış sistemindən istifadə edərək həmin şəxs haqqında məlumatları birləşdirə bilər. Korporasiyalar həmçinin, baxış tarixçəsi əsasında fərdiləşdirilmiş reklamlar istehsal edə bilirlər. Digər tərəfdən, başqaları sosial media təsir edənlər kimi rəqəmsal izlərindən faydalanaraq fayda əldə edə bilərlər. Bundan əlavə, işəgötürənlər aşağı qiymətə və əlçatanlığa görə onlayn yoxlama və uyğunluğu qiymətləndirmək üçün namizədin rəqəmsal izindən istifadə edirlər. İki bərabər namizəd arasında müsbət rəqəmsal izi olan namizədin üstünlüyü ola bilər. Texnologiyadan istifadə daha geniş yayıldıqca, hətta uşaqlar da universitet qəbulu kimi potensial müsbət və mənfi nəticələrlə daha böyük rəqəmsal ayaq izləri yaradırlar. Rəqəmsal ayaq izinə sahib olmamaq çətin olduğuna görə müsbət bir iz yaratmaq insanın ən yaxşı marağındadır.

Növləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Passiv rəqəmsal ayaq izləri fərdin qeyri-ixtiyari olaraq onlayn tərk etdiyi informasiya izləridir. Vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif yollarla saxlanıla bilərlər. Bir iz onlayn verilənlər bazasında onlayn mühitdə "hit" kimi saxlanıla bilər. Ayaq izi istifadəçinin IP-ünvanını, nə vaxt yaradıldığını, haradan gəldiyini və sonradan təhlil edilən izi izləyə bilər. Oflayn mühitdə administratorlar maşının hərəkətlərini kimin yerinə yetirdiyini görmədən daxil ola və onlara baxa bilər. Passiv rəqəmsal izlərə misal olaraq geolokasiyalardan istifadə edən proqramlar, kukiləri cihazınıza endirən vebsaytlar və ya brauzer tarixçəsi daxildir. Passiv rəqəmsal ayaq izləri qaçınılmazdır, lakin köhnə hesabları silməklə, məxfilik parametrlərindən (ictimai və ya şəxsi hesablar) istifadə etməklə və geridə qalan məlumatları görmək üçün bəzən onlayn axtarış etməklə onları azaltmaq olar.[8]

Məxfilik problemləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəqəmsal ayaq izləri rəqəmsal kimlik və ya pasport deyil, lakin toplanmış məzmun və metaməlumatlar internet məxfiliyinə, etibarına, təhlükəsizliyinə, rəqəmsal reputasiyasına və tövsiyələrinə təsir göstərir. Rəqəmsal dünya genişləndikcə və həyatın daha çox aspektləri ilə inteqrasiya olunduqca, məlumatlarla bağlı mülkiyyət və hüquqlar getdikcə daha vacib olur. Rəqəmsal ayaq izləri məxfilik və açıqlıq rəqabətində mübahisəlidir.[9] "Sun Microsystems" şirkətinin baş direktoru Skott MakNili 1999-cu ildə internetdə məxfiliyə istinadən "Get Over It" demişdi.[10] Sitat sonradan şəxsi məlumatlar və şirkətlərin onunla nə etdiyi haqqında müzakirələrdə çox istifadə olunan ifadəyə çevrilmişdir.[11] Rəqəmsal ayaq izləri məxfilik problemidir, çünki onlar istifadəçilər tərəfindən paylaşılan izlənilə bilən hərəkətlər, töhfələr və ideyalar toplusudur. Bu, izlənilə bilər və internet istifadəçilərinə insan hərəkətləri haqqında məlumat əldə etməyə imkan verə bilər.[12]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Dictionary.com: digital footprint". 2 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2017.
  2. ↑ "What is Digital Footprint? Webopedia. Definition". www.webopedia.com. 29 April 2008. 6 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2017.
  3. ↑ "Digital Footprint Definition". techterms.com (ingilis). 14 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2017.
  4. ↑ "What is digital footprint? - Definition from WhatIs.com". WhatIs.com. 5 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 April 2017.
  5. ↑ Madden, Fox, Smith & Vitak, Mary, Susannah, Aaron, Jessica. "Digital Footprints". Pew Research Center. 2007. 2019-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  6. ↑ COLLINS, KATIE. "Monitoring digital footprints to prevent reputation damage and cyber attacks". 12 August 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2013.
  7. ↑ "Owning Your Privacy by Managing Your Digital Footprint". Stay Safe Online. 2021-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-08.
  8. ↑ Rossi, Julien; Bigot, Jean-Édouard. "Traces numériques et recherche scientifique au prisme du droit des données personnelles". Les Enjeux de l'Information et de la Communication. N° 19/2 (2). 2019-01-03: 161–177. doi:10.3917/enic.025.0161. ISSN 1778-4239. 2022-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-07.
  9. ↑ Gardham, Duncan. "Threat to privacy under data law, campaigners warn". Telegraph. London. 26 January 2009. 4 February 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 March 2014.
  10. ↑ Sprenger, Polly. "Sun on Privacy: 'Get Over It'". Wired. 26 January 1999. 4 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 March 2014.
  11. ↑ "Digital Footprint: Part 2 | Hueya: Securing Your Digital World". Hueya - Online Privacy Software (ingilis). 2016-01-10. 2020-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-10.
  12. ↑ 2015nets_adminusr. "What is a digital footprint?". Netsafe – Providing free online safety advice in New Zealand (ingilis). 2019-07-22. 2021-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-10.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Arya, Vikas; Sethi, Deepa; Paul, Justin. "Does digital footprint act as a digital asset? – Enhancing brand experience through remarketing". International Journal of Information Management. 49. 1 December 2019: 142–156. doi:10.1016/j.ijinfomgt.2019.03.013.
  • BBVA. "The enormous data trail we generate throughout the day". NEWS BBVA. 2016-08-24. İstifadə tarixi: 2022-05-28. Have you ever stopped to think about all the data you generate throughout the day? It was the possibility of actually making use of all this data through numerous apps, records and data bases that gave rise to Big Data.