Riskə münasibət

Riskə münasibət — zəmanətli nəticə ilə risklə əlaqəli nəticə arasında seçim edərkən onun davranışını xarakterizə edən iqtisadi agentin üstünlüklərinin xüsusiyyəti.

Riskdən qaçan şəxs eyni gözlənilən gəliri nəzərə alaraq, riskə əsaslanan (ing. risk-aversed) gəlirdən daha çox müəyyən sabit gəlirə üstünlük verir. Riskli neytral olan şəxs eyni gözlənilən dəyərə malik müəyyən və qeyri-müəyyən gəlir arasında seçimə biganədir. Riski sevən insan, qeyri-müəyyən gəlirin gözlənilən dəyəri müəyyən gəlirdən az olsa belə, müəyyən gəlirdən qeyri-müəyyən gəlirə üstünlük verir^[1].

Riskə münasibət müəyyən bir ehtimalla qazanc və ya itki baş verdikdə qeyri-müəyyənlik şəraitində agentin davranışını xarakterizə edir. Neoklassik iqtisadiyyatda risk və qeyri-müəyyənlik anlayışları eynidir. Bütün mümkün nəticələrin və onların baş vermə ehtimallarının əvvəlcədən məlum olduğu güman edilir. Nəticələr toplusu onların baş vermə ehtimalı ilə birlikdə lotereya adlanır^[2]. Əgər vahid ehtimalla hansısa nəticə baş verirsə (əmin), o zaman o, həm də zəmanətli uduşlu degenerativ lotereya hesab edilə bilər.

Quyruq 100 azn, qartal isə 100 azn qazanırsa, simmetrik sikkə atmaq lotereyadır. Hər tərəf 0,5 (50%) ehtimalı ilə düşür. Gözlənilən orta gəlir sıfırdır:

${\displaystyle 0.5\cdot 100+0.5\cdot (-100)=0}$

Fərz edək ki, agent qəpik atmaqdan imtina etdiyi zaman onu status-kvonla müqayisə etmək istəyir. Sonuncu halda, ona 0-a bərabər bir ödəniş alacağına zəmanət verilir. Sonra agent:

• zəmanətli qələbəyə üstünlük verərsə, riskdən çəkinir;
• oynamaq və ya oynamamaq ona əhəmiyyət vermirsə, risksizdir;
• sikkə atmağa üstünlük verirsə riski sevir.

Əgər agent riskdən çəkinirsə, o zaman gözlənilən gəliri müəyyən qədər artırmaq olar ki, o, riskə getməyə hazır olsun. Bu artım risk mükafatı adlanır. Neytral agentin heç nə ödəməyə ehtiyacı yoxdur. Risk sevən agent riskin əvəzini özü ödəməyə hazırdır.

Gözlənilən faydalılıq nəzəriyyəsinə görə, lotereyada udmaq riyazi gözlənti (uduş və itkilərin ortası) kimi müəyyən edilir:

${\displaystyle U=\sum _{i=1}^{n}p_{i}x_{i}}$,

burada ${\displaystyle U}$ — fon Neymann-Morqenştern kommunal funksiyasıdır; ${\displaystyle x_{i}}$ — uduş məbləği; ${\displaystyle p_{i}}$ — qalib gəlmə ehtimalıdır. ${\displaystyle x_{i}}$ udmaq əvəzinə, onun ${\displaystyle u(x_{i})}$ faydasını nəzərdən keçirmək olar. ${\displaystyle u(\cdot )}$ funksiyası Bernoulli köməkçi funksiyası adlanır. Sonra:

${\displaystyle U=\sum _{i=1}^{n}p_{i}u(x_{i})}$

Fərqli risk münasibətlərinə malik agentlər ${\displaystyle \mathbb {E} (x)}$ riyazi gözləntisinə uyğun gələn zəmanətli gəlirin faydalılığını fərdi ödənişlərin kommunal xidmətlərindən gözlənilən fayda ilə müqayisə edirlər${\displaystyle \mathbb {E} (u(x))}$.

Zəmanətli ödənişin faydası fayda gözləntisindən çox, az və ya ona bərabər ola bilər. Bərabərsizlik əlamətindən asılı olaraq riskə münasibət müəyyən edilir. Sonra:

• riskdən çəkinir, əgər ${\displaystyle u{\Bigg (}\sum _{i=1}^{n}p_{i}x_{i}{\Bigg )}\geq \sum _{i=1}^{n}p_{i}u(x_{i})}$;
• risk neytral olarsa, ${\displaystyle u{\Bigg (}\sum _{i=1}^{n}p_{i}x_{i}{\Bigg )}=\sum _{i=1}^{n}p_{i}u(x_{i})}$;
• ${\displaystyle u{\Bigg (}\sum _{i=1}^{n}p_{i}x_{i}{\Bigg )}\leq \sum _{i=1}^{n}p_{i}u(x_{i})}$ riskini bəyənir.

• Пиндайк Р., Рабинфельд Д. Микроэкономика. СПб.: Питер. 2011. 157. ISBN 978-5-459-01019-0.
• Arrow, K.J. The theory of risk aversion // Collected Papers of Kenneth J. Arrow: Individual choice under certainty and uncertainty. 3. Harvard University Press. 1984. 147–171. ISBN 9780674137622.
• Mas-Colell, Andreu, Michael Dennis Whinston, and Jerry R. Green. Microeconomic theory. New York: Oxford university press. 1995. 168.