Səfəvi-Moğol əlaqələri
 | Bu məqalə qaralama halındadır. |
Səfəvi-Moğol əlaqələri — XVI əsrin əvvəlindən başlamış, XVII əsrə qədər davam etmiş əsasən sülh və dostluqla müşayiət olunmuş əlaqələrdir.
Səfəvi dövləti ilə Hindistan arasında yaradılan ilk əlaqələri Topal Teymurun nəvəsi və Əmir Şeyx ibn Əbu Səidin oğlu Zuhəyrəddin Babur Qorqani ilə əlaqələndirmək olar. O, bir vaxtlar Orta Asiyada hökmranlıq etmiş və özbəklərin qüdrət əldə etməsi ilə dəfələrlə amansız hücumlara məruz qalmışdır. Belə ki, özbəklər həmin dövrlərdə həm Xorasana, həm də Baburun nəzarəti altında olan məntəqələrə vaxtaşırı hücum edirdi. Şah İsmayıla məğlub olduqdan sonra isə onun Səfəvi dövləti ilə birləşməsinə münasib şərait yaranır. Şah İsmayıl ona kömək etməyə hazır olduğunu bildirir, bir şərtlə ki, şiə məzhəbini qəbul edib on iki imamın adına sikkə vurdurmuş olsun. Orta Asiyada bir o qədər də uğur qazana bilməyən Babur qızılbaşların himayəsi ilə Kabulda hakimiyyəti ələ keçirir və sonra Qəndəhar uğrunda mübarizə aparıb, oranı da işğal etməyə nail olur. Babur Şah İsmayılın hakimiyyətdə olduğu bütün dövrlərdə onunla əlaqələrini kəsmir. Tarixi mənbələrə əsaslanaraq qətiyyətlə deyə bilərik ki, Babur şiə məzhəbini qəbul etmiş, hətta qızılbaşların paltarını geyərək Səmərqənddə on iki imamın adına xütbə də oxutmuşdur.
Babur şah Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərində Dehli və Akra şəhərlərini ələ keçirib özünü Hindistanın imperatoru elan edir. Bundan sonra dövlətlərarası əlaqə və nümayəndələrin gediş-gəlişləri daha da güclənir və şah Təhmasib özbəklərə qarşı mübarizəni gücləndirdikdən sonra əlaqələr daha da yaxşılığa doğru irəliləməyə başlayır. 1530-cu ildə Babur vəfat edir və oğlu Humayun taxta çıxır. Qardaşı Mirzə Kamran isə Kabula hakim olmaqla yanaşı, Herata qədər nəzarət edirdi. Təhmasib oğlu Mirzə atasının icazəsi olmadan Qəndəhara hücum edir və orada məğlub olub yenidən Herata qayıdır. Bunun ardınca Şah Təhmasib Qəndəhara hücum edib oranı ələ keçirir və az sonra Mirzə Kamranın qayıdışı ilə Qəndəhar yenidən monqolların əlinə keçir. Qızılbaş dövlətinə və şiə məzhəbinə böyük hörmət və ehtiram bəsləyən Humayunun müdaxiləsi nəticəsində Qəndəhar yenidən İrana qaytarılır.
Sərşah Əfqaniyə məğlub olduqdan sonra isə hər şeyi əldən verir və sonra da dövlətin ikinci dərəcəli şəxsi olan Biramxan adlı şiə dostlarından birinin tövsiyəsi ilə h.q. 950-ci hicri ilində Təhmasib şahın sarayına gəlir. Şahın göstərişlə Humayun böyük təmtəraqla qarşılanır və bir sıra abadlıq işləri apardıqdan sonra paytaxta gətirilir. Çünki, belə bir şəxsiyyətin saraya gətirilməsi təbliğat nöqteyi-nəzərindən olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Humayun Qəzvinə gəlməzdən əvvəl Məşhədə İmam Rza (ə)-ın ziyarətinə getmək üçün şahdan icazə alır. Ziyarətini başa vurduqdan sonra h.q. 951-ci ildə Qəzvinə gəlir. Maraqlı hallardan biri də indinin özünədək Pakistanın yüksək rütbəli dövlət nümayəndələrinin İrana gəldikləri zaman Məşhədə İmam Rza (ə)-ın ziyarətinə getmələridir.
Humayun əvvəllər rəsmi olaraq şiə məzhəbini qəbul etmək fikrində deyildi. Lakin Təhmasib şah buna israr etdikdən sonra şiə məzhəbini qəbul edib itirdiyi məntəqələri və ixtiyarında olan canlı qüvvəni geri qaytara bilir.
On dörd min qızılbaş əsgəri Humayunun taxt-taca çıxmasını müşahidə edir və həmən qoşunla da o, Qəndəharı fəth edə bilir. Əvvəlki danışıqlara əsasən əldə etdiyi dövlət xəzinəsini Təhmasib şaha göndərir və bunun ardınca Kabul şəhərini də ələ keçirir. Beləliklə, hər iki tərəfin səfir və nümayəndələri biri-birlərinə gediş-gəliş edir və əlaqələr daha da güclənir. İran ordusuna verilməli olan Qəndəhar üzərində yaranan ixtilaflar isə Humayunun ömrünün sonunadək davam edir. Həm Babur şah, həm də oğlu Humayun şiə məzhəbini qəbul etsələr də, (hərçənd Humayun Dehliyə döndükdən sonra yenidən sünni məzhəbində olmuşdur) heç bir məzhəb təəssübünə yiyələnmirdilər və təbii ki, yiyələnə bilməzdilər. Şiə məzhəbli Humayunun müqabilində qardaşı Kamran Qəndəharın təəssübkeş sünnilərinin tərəfini tutur. Bu səbəbdən də Təhmasib şah Humayuna göndərdiyi məktubda qardaşı Kamranı danlaq atəşinə tutaraq yazır:
Deyirlər Kamran xaricidir
Xarici Kamran ola bilməz.
Bir sözlə, məzhəb təəssübkeşliyinin olmaması bütün firqələrin dövlət tərkibində fəaliyyət göstərməsinə səbəb olur.
H.q. 963-cü ildə Humayun vəfat edir və oğlu Əkbər şah Dehlidə taxta oturur və onun hakimiyyət dövründə məzhəb təəssübkeşliyi digər dövrlərlə müqayisədə özünün ən yüksək zirvəsinə çatır. Əkbər şahın hakimiyyət dövründə Səfəvi dövlətinin nümayəndələri iki dəfə Dehliyə gəlir və onunla bəzi məsələlər ətrafında müzakirələr aparırlar.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mənbə
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Rəsul Cəfəri. Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək). İki cilddə. 2 cild. Bakı. "Şəhriyar". 2007. səh. 57-59 Arxivləşdirilib 2012-05-09 at the Wayback Machine