SSRİ-də təhsil

Ali təhsil haqqında qırmızı diplom SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyi 1982 il
SSRİ ali təhsil diplomu, 1975 il

SSRİ-də xalq təhsili sistemi — Sovet İttifaqında mövcud olan təhsil sistemidir.

Sovet İttifaqında təhsil şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin tərbiyəsi və formalaşması ilə sıx bağlı idi. Sovet məktəbi təkcə ümumtəhsil problemlərini həll etməyə, şagirdlərə təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün inkişaf qanunauyğunluqları haqqında bilikləri, əmək vərdiş və bacarıqlarını öyrətməyə deyil, həm də bu əsasda şagirdlərin kommunist baxışlarını və əqidəsini formalaşdırmaq, tələbələri yüksək mənəviyyat, sovet vətənpərvərliyi və proletar beynəlmiləlçiliyi ruhunda tərbiyə etmək idi [1].

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Plakat Elizaveta Kruglikova, 1923 il
Plakat Aleksey Radakovun, 1920-ci il

Sovet İttifaqında təhsilin prinsipləri hələ 1903-cü ildə RSDLP-nin II Qurultayında elan edilmiş RSDLP Proqramında təsbit edilmişdir: hər iki cinsdən olan uşaqlar üçün 16 yaşa qədər universal pulsuz icbari təhsil; sinif məktəblərinin ləğvi və milli əsaslarla təhsildə məhdudiyyətlər; məktəbin kilsədən ayrılması; öz ana dilində öyrənmək və s. Sovet dövləti yaranandan bəri təhsilə üstünlük verilirdi.1917-ci il noyabrın 9-da (1917-ci il oktyabrın 26-da (8 noyabr) II Ümumrusiya Sovetlər Qurultayından sonrakı gün) Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və Xalq Komissarları Sovetinin birgə dekreti ilə təhsil üzrə Dövlət Komissiyası yaradıldı bütünlükdə xalq maarif və mədəniyyət sistemini idarə etmək vəzifəsi həvalə edilən təhsil üzrə Dövlət Komissiyası yaradılmışdır.

Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikası zəhmətkeşlərin biliyə real çıxışını təmin etmək üçün fəhlələri və ən yoxsul kəndliləri tam, hərtərəfli və pulsuz təhsillə təmin etmək vəzifəsini qoyur.

— Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının 10 iyul 1918-ci il Konstitusiyası (Əsas Qanunu)

1918-ci ilin oktyabrında "RSFSR-nin vahid əmək məktəbi haqqında" əsasnamə məktəb yaşlı uşaqların pulsuz və birgə təhsilini tətbiq etdi [2]. 1919-cu il dekabrın 26-da ölkə əhalisinin səkkiz yaşından əlli yaşınadək oxuyub yaza bilməyən bütün əhalisinin öz istəkləri ilə öz ana və ya rus dilində oxumağı və yazmağı öyrənməli olduğunu bildirən fərman imzalandı[3].

Əhalinin əhəmiyyətli hissəsinin, xüsusən də kəndlilərin savadsızlığı ciddi problem idi. Sovet rəhbərliyi ümumi savadlılığa nail olmağı prioritet məsələlərdən biri hesab edirdi. Vladimir Leninin dediyi kimi, "Bizə mədəniyyətin böyük artımı lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, oxumaq və yazmaq bacarığı mədəniyyətin yüksəldilməsinə xidmət etsin ki, kəndli bu oxumaq və yazmaq qabiliyyətini təsərüfatını və dövlətini yaxşılaşdırmaq üçün tətbiq etmək imkanı əldə etsin"[4].

Ümumilikdə 1920-ci ilə qədər 3 milyon insana oxumaq və yazmaq öyrədilmişdi [5]. Sovet Rusiyası ərazisində aparılan 1920-ci il üzrə siyahıyaalma 8 yaşdan yuxarı əhalinin 41,7%-nin oxumaq qabiliyyətinin olduğunu göstərmişdi [6]. Eyni zamanda, bu siyahıyaalma bütün ölkəni əhatə etməmişdi, beləki ölkənin Belarus, Volın, Podolsk quberniyaları, Krım, Zaqafqaziya, Şimali Qafqazın dağlıq bölgələri, Türküstan və Qırğızıstanın bir hissəsi, Uzaq Şərq eləcə də Avropa Rusiyası və Ukraynanın bəzi əraziləri, Xivə və Buxara kimi ərazilər daxil edilməmişdi.[7]

RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin 1918-1919-cu illərdə qəbul edilmiş dekretləri əsasında təhsil sistemi kökündən dəyişdirildi: özəl məktəblərin mövcudluğu qadağan edildi; pulsuz təhsil, hər iki cinsin uşaqların birgə təhsili tətbiq edildi; məktəb kilsədən, kilsə isə dövlətdən ayrıldı; hər hansı məzhəbdən olan təhsil müəssisələrində dərs demək və dini ayinlərin icrası qadağan edildi; uşaqların fiziki cəzası ləğv edildi; bütün millətlər öz ana dilində təhsil almaq hüququ əldə etdilər; dövlət məktəbəqədər təhsil sisteminin yaradılmasının əsası qoyuldu; ali məktəblərə qəbulun yeni qaydaları hazırlanıb qüvvəyə minmişdir.

Müasir tədqiqatçılar qeyd edirlər: "Kommunistlərin elmi statusların bölüşdürülməsi sisteminə hücumu 1918-ci ildən başlayıb. Məsələ daha çox "burjua professorlarının yenidən təhsil alması"nda deyil, təhsilə bərabər imkanların yaradılmasında və sinfi imtiyazların ləğvində idi ki, bunlar arasında təhsil almaq imtiyazı da var idi"[8].

9 yaşdan yuxarı əhalinin orta təhsil illərinin sayı [9]:

1797 1807 1817 1827 1837 1847 1857 1867 1877 1887 1897 1907 1917 1927 1937 1947 1957 1967 1977 1987
0,127 0,148 0,179 0,222 0,270 0,320 0,367 0,435 0,516 0,592 0,762 0,930 1,112 1,502 3,376 5,442 6,048 6,974 7,861 8,833

1920-ci illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-ci il iyunun 19-da RSFSR Xalq Komissarları Soveti savadsızlığın aradan qaldırılması üzrə Ümumrusiya Fövqəladə Komissiyasını yaratdı. "Ləğv məntəqələri" və savadsızlığın aradan qaldırılması üçün məktəblər (16-50 yaşlı insanlar üçün) ilə təmsil olunan böyüklər üçün dövlət təhsil sisteminin fəal şəkildə yaradılması həyata keçirildi [10]. İbtidai təhsil sahəsində 1920-ci illərdə əsas problem savadsızlığın aradan qaldırılması olaraq qalırdı. 1923-cü ildə Xalq Maarif Komissarlığının fərmanı ilə "Savadsızlığa yox" cəmiyyəti yaradıldı[1].1,2 milyondan çox insan kəndlərə mədəniyyətin yüksəldilməsində kömək etmək üçün nəzərdə tutulmuş şəhər himayədarlıq təşkilatlarını birləşdirdi. Savadsızlığın aradan qaldırılmasını sürətləndirmək üçün uyğun məktəb binalarına yükü artırmaq lazım gəldi: baxmayaraq ki, 1924-cü ildə tələbələrin sayını (əhalinin mütləq azalması ilə) demək olar ki 1914-cü il səviyyəsinə (98%) çatdırılmışdır, məktəblərin sayı müharibədən əvvəlki səviyyənin yalnız 83%-ni təşkil edirdi [11].Bu dövrdə tələbə kontingentinin əsas axınını sayı o illərdə 7 milyon nəfərə çatan evsiz uşaqlar təşkil etmişdir [12].1925-1928-ci illərdə məktəb yaşında olan bütün uşaqlar üçün təhsil əlçatan olduqdan sonra yerli sovet orqanlarının sərəncamları ilə ümumi icbari ibtidai təhsil tətbiq olundu. Beləliklə, ümumi təhsil haqqında qanunlar qəbul edildi: 1924-cü ildə - Ukrayna SSR-də; 1926-cı ildə - Belarus SSR-də; eləcə də ZSFSR-də və Orta Asiyanın bəzi respublikalarında - 1920-ci illərin sonlarında[2]. Bununla belə, yalnız evsizliyin kütləvi bir hadisə kimi aradan qaldırılmasından sonra (1928-ci ilə qədər yalnız 300 min evsiz uşaq var idi), 1930-cu ilin sentyabrına qədər uşaqlar üçün universal ibtidai təhsilin həqiqətən tətbiq olunduğunu iddia etmək üçün əsaslar var idi[11].

Sovet məktəbləri "Vahid əmək politexniki məktəbi haqqında Əsasnamə"yə uyğun olaraq yenidən qurulur. SSRİ-nin yaranması tarixində 1920-ci illər cəsarətli və orijinal həll yollarının axtarışı illəri kimi səciyyələnir. Məktəblərdə hərtərəfli təhsil, laboratoriya-komanda metodu, layihə metodu geniş şəkildə tətbiq edilir. Respublika əhalisinin əksəriyyətinin dilləri məktəblərdə tədris olunur. 1920-ci illərdə SSRİ-də orta təhsil yeddi illik idi. Növbəti mərhələ peşə məktəbləri, texniki məktəblər və institutları əhatə edən peşə təhsili idi[13][14]. Əslində, sovet məktəbi sistemi 1922-ci ilə qədər formalaşdı: ibtidai məktəb (dörd illik təhsil), əsas yeddiillik ümumtəhsil məktəbi və ümumtəhsil məktəbinin yuxarı pilləsi (cəmi 9-10 illik təhsil)[15].

Xalq maarifi sisteminə və savadlılığın yayılmasına birinci dünya və vətəndaş müharibəsi böyük ziyan vurdu. Daimi vəsait çatışmazlığı səbəbindən 1922/23-cü tədris ilinə qədər məktəblərin sayı 88.588-ə, şagirdlərin sayı isə 7.322.062 nəfərə qədər azaldı [16] (yalnız 1926-cı ildə məktəblərin sayı 111.046-ya, tələbələrin sayı 10.219 529 nəfər azalmışdır)[16]). İqtisadiyyatın bir çox sahələrində aclıq və dağıntılar vəziyyəti daha da ağırlaşdırmışdır; Təhsil sisteminin tam maliyyələşdirilməsini yalnız 1924-cü ildə bərpa etmək mümkün olmuşdur və bundan sonra təhsilə xərclər durmadan artmışdır[5][17].


İl Təhsil xərcləri (rubl ilə) Büdcədən faiz
1925—1926 520 000 12,36
1926—1927 691 000 11,96
1927—1928 895 000 12,42
1928—1929 1 123 000 12,78
1929—1930 1 781 000 13,37

1927-ci il dekabrın 15-də Ümumittifaq Məktəblərin Siyahıyaalınması keçirildi.

1920-ci illərdə ibtidai məktəblərin və onlarda təhsil alan şagirdlərin sayındakı dəyişikliklər[18]:

İllər İbtidai məktəblərin sayı Şagirdlərin sayı
1914—19151
 104 610 7 235 988
1920—1921
114 235 9 211 351
1921—1922
99 396 7 918 751
1922—1923
87 559 6 808 157
1923—1924
87 258 7 075 810
1924—1925
91 086 8 429 490
1925—1926
101 193 9 487 110
1926—1927
108 424 9 903 439
1. 17.09.1939 qədər


1927/28-ci tədris ilində tələbələrin sayı artdı[19]:

  • Bütün növ orta və ibtidai məktəblərdə - 11589 min şagird.
  • Həmin il orta ixtisas təhsili müəssisələrində 189 min şagird təhsil alıb.
  • Ali təhsil müəssisələrində 169 min tələbə təhsil alıb.

Savadsızlıqla mübarizədə mühüm uğurlar əldə edildi: 1917-1927-ci illərdə ümumilikdə 10 milyona qədər böyüklərə oxumaq və yazmaq öyrədilmişdir. SSRİ-nin 1926-cı il siyahıyaalınmasında 9 yaşdan 49 yaşa qədər olan əhalinin 56,6%-ni (80,9%-i şəhər, 50,6%-i kənd əhalisi) təşkil edirdi [3]. Ümumiyyətlə, bu dövrdə tələbə və müəllimlərin sayı xeyli artmışdır.

Müəllimlərin sayı 1922/23-cü ildəki 222.974 nəfərdən 1929/30-cu illərdə 394.848 nəfərə yüksəlmişdir. SSRİ-nin bütün məktəblərində şagirdlərin sayı 7.322.062 nəfərdən (1922/23) 13.515.688 nəfərə (1929/30)yüksəlmişdir[16]:

  • ibtidai məktəblərdə 5 993 379-dan 9 845 266-a;
  • natamam orta məktəblərdə 736 854-dən 2 424 678-ə;
  • orta məktəblərdə 591 645-dən 1 117 824-ə qədər.

Ali təhsil müəssisələrində tələbələrin sayı müharibədən əvvəlki 1914-cü illə müqayisədə 1927/28-ci ildə 127.000[20]-dən 169.000-ə yüksəldi. 1930-cu ildə SSRİ-də tələbələrin sayı 272 min nəfər təşkil etmişdir.

Sosial təlatümlər zamanı ciddi şəkildə sarsılan ölkənin elmi potensialı 1920-1930-cu illərdən etibarən bərpa olunmağa başlamışdı. Elmi işçilərin sayı nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışdır. 1927-ci ildə onların sayı inqilabdan əvvəlkindən iki dəfə çox 25 min təşkil edirdi[21].

Milli məktəblər də inkişaf etmişdir. Hökumət onlara kömək etmək üçün əlindən gələni etdi. Onlar Vahid Əmək Məktəbinə uyğun olaraq RSFSR və SSRİ-nin mərkəzi orqanları tərəfindən verilən bütün qanun və sərəncamlara tabe idilər. RSFSR Xalq Maarif Komissarlığının Milli Məktəblər İdarəsi dərsliklərin yaradılmasına və müəllim hazırlığının təşkilinə kömək etdi, yerli xalq maarif idarələrinin bölmə və şöbələri isə məktəblərə lazımi köməklik göstərdilər.

Oktyabr İnqilabından sonra 10-15 il ərzində onlarla əvvəllər öz yazı dili olmayan xalqlar (Abazalar, Laklar, Noqaylar, Balkarlar, Tuvanlar, Adıgelər və s.) üçün ana dillərində yazı yaradıldı. Tarixdə ilk dəfə olaraq onlarla millətin övladı öz ana dilində dərslik və dərs vəsaitləri aldı. 1922-ci ilin dekabrında tatar, çuvaş, qırğız, adıge və başqa dillərdə dərsliklər nəşr edən ixtisaslaşmış şərq nəşriyyatı yaradıldı. 1924-cü ildə Mordoviya, Mari, Tatar və Çuvaş məktəbləri üçün dərsliklər kütləvi tirajla nəşr olundu. Bundan əlavə, RSFSR hökumətinin hərəkətləri əvvəllər geri qalmış milli bölgələrdə məktəblər şəbəkəsini inkişaf etdirməyə və yerli millətlərin uşaqlarını onlara cəlb etməyə yönəldilmişdir. Eyni zamanda, ərazilərin iqtisadi, etnoqrafik və coğrafi şəraitindən asılı olaraq məktəblərin şəbəkəsini və növlərini müəyyən etmək üçün differensial yanaşma təmin edilmişdir. Köçəri xalqların uşaqları üçün, Qafqazın dağlıq rayonlarının heyvandarlarının uşaqları üçün nəzdində internat məktəbi olan məktəblər təşkil edildi, və yaxud köçəri ərazilərdə uşaqlar təhsil alırdılar. Şəhərlərdə internat məktəbli kommunal məktəblər yaradıldı.

1930-cu illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1930-cu illərdə sovet məktəbində dərs SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin və Ümumittifaq Bolşevik Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "SSRİ-də ibtidai və orta məktəblərin strukturu haqqında" (1934) qərarları ilə 3 növ ümumtəhsil məktəbi yaradılmışdır: * ibtidai, * natamam orta, * orta.

1914-1922-ci illərdəki müharibələr və inqilablar fiziki ölüm, təbii qocalma, mühacirət[22] kimi səbəblər üzündən əhalinin, o cümlədən müxtəlif bacarıq səviyyəli alimlərin və işçilərin itkiləri ilə müşayiət olundu. İqtisadiyyatın müəyyən sahələrində 1918-1925-ci illərdə ən ixtisaslı kadrların itkiləri 70-90% -ə çatmışdır. (o cümlədən, "istismarçı təbəqələrin" təhsilli nümayəndələri: müəssisə sahibləri, direktorlar şurasının üzvləri, onların məsləhətçiləri. və s.) [23]

1934-cü ildə orta və ali məktəblərdə tarixin tədrisi bərpa olundu.

Texnikumun yenidən qurulmasına başlanılıb. SSRİ-də sənayeləşmə 1930-1935-ci illər ərzində təxminən 435.000 mühəndis-texniki mütəxəssisin hazırlanmasını tələbi yaratmışdı, 1929-cu ildə isə onların sayı 66.000 olmuşdu [24]. 1930-cu ildə Moskvada Ümumittifaq Sənaye Akademiyasının ilk buraxılışı olmuşdur[25].

1932-ci ildə SSRİ-də vahid onillik əmək məktəbləri tətbiq olundu[13][14]. 1934-cü ildə Bolşeviklərin Ümumittifaq Kommunist Partiyasının 17-ci Qurultayında SSRİ xalq təsərrüfatının inkişafının ikinci beşilliyi (1933-1937) haqqında qərar qəbul edildi, hansında ki, şəhərlərdə bu vəzifə birinci beşillikdə artıq həll edildildiyinə görə, xüsusilə, ilk növbədə kənd yerlərində Yeddi illik ümumi təhsil vəzifəsi qoyulmuşdu.

2-ci beşilliyin planında aşağıdakı göstəricilər müəyyən edilmişdir: tələbələrin sayının (ali və orta məktəblərdə, fəhlə fakültələrində, ticarət məktəblərində, texnikumlarda, universitetlərdə və texnikumlarda) 36 milyon nəfərə qədər artırılması; 1932-ci ildə 5,2 milyon nəfəri əhatə edən məktəbəqədər təhsili nəzərə alınmasa, 147 nəfərə qarşı 1932-ci ildə 24,2 milyon nəfər və ya əhalinin hər min nəfərinə 197 nəfərə qədər; kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin 1932-ci ildəki 15.000-ə qarşı 25.000-ə qədər artması[26].

1933-1937-ci illərdə şəhərlərdə və fəhlə qəsəbələrində icbari yeddiillik təhsil həyata keçirilirdi [2]. Artıq 1938/39-cu tədris ilində SSRİ-də ibtidai məktəbi bitirmiş uşaqların 97,3%-i orta məktəbdə oxumağa gedirdi[27].

Üçüncü beşillikdə kənd yerlərində ümumi orta təhsilin tətbiqi də nəzərdə tutulmuşdu, lakin Böyük Vətən Müharibəsinin başlaması ilə əlaqədar həyata keçirilməmişdir. SSRİ-də ümumi yeddiillik təhsil yalnız 1950-1956-cı illərdə həyata keçirilmişdir [2].

Ümumilikdə, bu dövrdə SSRİ-də bütün məktəblərdə şagirdlərin sayı 13.515.688 nəfərdən (1929/30-cu tədris ili) 31.517.375 nəfərə (1938/39-cu tədris ili) yüksəldi[16]:

  • ibtidai məktəblərdə 9,845,266-dan 10,646,115-ə qədər;
  • natamam ümumtəhsil məktəblərində 2 424 678-dən 11 712 024-ə qədər;
  • orta məktəblərdə 1117824-dən 9028156-ya qədər.

Müəllimlərin sayı 1929/30-cu illərdəki 384.848 nəfərdən 1938/39-cu tədris ilində 1.027.164 nəfərə qədər artmışdır.

1932/33-cü illərdə 832 ali məktəbdə 504 min tələbə təhsil alırdı[19].

Ümumiyyətlə, xalq maarifində mühüm irəliləyişlər əldə edilmişdir. Belə ki, 1937-ci ildə Oktyabr inqilabından sonrakı 20 il ərzində SSRİ-də tələbələrin sayı müharibədən əvvəlki 1914-cü illə müqayisədə 3,5 dəfə, orta məktəblərdə 20,2 dəfə artmışdır.1930-cu ildən 1940-cı ilə qədər SSRİ-də ali və orta texniki təhsil müəssisələri 4 dəfə artaraq 150-ni ötmüşdür[28].

1930-cu illərin sonunda savadsızlıqla mübarizədə də mühüm irəliləyişlər əldə edildi: 1939-cu il siyahıyaalınmasına əsasən, savadlı əhalinin faizi 87,4% təşkil etdi, kənd və şəhər əhalisinin savadlılığındakı fərq xeyli azalmışdı. Cəmi 16 il ərzində (1923-cü ildən 1939-cu ilə qədər) SSRİ-də 50 milyondan çox savadsız və 40 milyona yaxın müxtəlif yaşlarda olan yarımsavadlı insan təhsil almışdır[3]. İşə qəbul olunanlar arasında savad problemi artıq dayanmırdı. 1939-1940-cı illərdə ali və orta təhsilli çağırışçıların xüsusi çəkisi çağırışçıların ümumi sayının üçdə birini təşkil edirdi[27].

Savadlı əhalinin faizində dəyişiklik statistikası:

1917[29] 1920[30] 1926 1937[31] 1939 1959 1970 1979
Kənd əhalisi Kişi 53 % 52,4 % 67,3 % — 91,6 % 99,1 % 99,6 % 99,6 %
Qadın 23 % 25,2 % 35,4 % — 76,8 % 97,5 % 99,4 % 99,5 %
Ümumi 37% 37,8 % 50,6 % — 84,0 % 98,2 % 99,5 % 99,6 %
Şəhər əhalisi Kişi 80 % 80,7 % 88,0 % — 97,1 % 99,5 % 99,9 % 99,9 %
Qadın 61 % 66,7 % 73,9 % — 90,7 % 98,1 % 99,8 % 99,9 %
Ümumi 70,5 % 73,5 % 80,9 % — 93,8 % 98,7 % 99,8 % 99,9 %
Ümumi Kişi 58 % 57,6 % 71,5 % 86 % 93,5 % 99,3 % 99,8 % 99,8 %
Qadın 29 % 32,3 % 42,7 % 66,2 % 81,6 % 97,8 % 99,7 % 99,8 %
Ümumi 43 % 44,1 % 56,6 % — 87,4 % 98,5 % 99,7 % 99,8 %

1930-cu illərdə sovet təhsil sistemi ilə bağlı aşağıdakı fərmanlar verildi:

  • 1930 - SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Xalq Komissarları Sovetinin "Ümumi icbari ibtidai təhsil haqqında" qərarı (8-10 yaşlı uşaqlar üçün ümumi icbari ibtidai təhsil, şəhərlərdə, zavod rayonlarında və fəhlə qəsəbələrində isə - ümumi icbari yeddiillik təhsil) [1][2][32];
  • 1931 - Bolşeviklərin Ümumittifaq Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "İbtidai və orta məktəblər haqqında" qərarı[1];
  • 1932 - Bolşeviklər İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "İbtidai və orta məktəblərdə kurikulum və rejim haqqında" qərarı[1];
  • 1933 - Bolşeviklər Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "İbtidai və orta məktəblər üçün dərsliklər haqqında" qərarı [1];
  • 1934 - SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin və Ümumittifaq Bolşevik Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "SSRİ-də ibtidai və orta məktəblərin strukturu haqqında" qərarı ilə üç növ ümumtəhsil məktəbi yaradıldı: ibtidai (1-4 siniflər ), natamam orta (5-7-ci siniflər) və orta (8-10-cu siniflər)[1][33];
  • 1935 - SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin və Bolşeviklər KP MK-nın "İbtidai, natamam orta və orta məktəblərdə tədris işinin təşkili və daxili nizam-intizam haqqında" dekreti [1];
  • 1936 - Bolşeviklər Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin "Xalq Maarif Komissarlığı sistemində pedaqoji təhriflər haqqında" qərarı[34];
  • 1936 - SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin "Ali təhsil müəssisələrinin işi və ali təhsilə rəhbərlik haqqında" dekreti (mühazirələr, seminarlar və istehsalat təcrübəsi qanuniləşdirildi);[25]
  • 1938 - Bolşeviklər Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin və SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin "Milli respublika və vilayət məktəblərində rus dilinin icbari öyrənilməsi haqqında" qərarı [35].

1940-cı illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

RSFSR Təhsil Nazirliyinin yeddi illik planın başa çatması haqqında şəhadətnaməsi, 1947

Ümumilikdə 1940/41-ci tədris ilində SSRİ məktəblərində 34.784 min nəfər oxumuşdur[36]. Bunlardan: ibtidai - 10,060 min; yeddi illik - 12,525 min; orta - 12,199 min təşkil etmişdir.

1940/41-ci tədris ilində müəllimlərin sayı 1.237.000 nəfər idi[19].

1940/41-ci tədris ilində SSRİ-də 3773 orta ixtisas təhsili müəssisədə 975 min tələbə təhsil alırdı. 1940/41-ci tədris ilində SSRİ-də 817 ali təhsil müəssisəsində 812 min tələbə təhsil alırdı[36].

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1943-cü il 31 may tarixli 789 nömrəli "1943/44-cü tədris ilində rayon, vilayət şəhərlərinin, paytaxt mərkəzlərinin ittifaq və muxtar respublikaların və iri sənaye şəhərlərinin natamam orta və orta ümumtəhsil məktəblərində oğlan və qızlar üçün ayrı-ayrılıqda təhsilin tətbiqi haqqında" fərmanı iləümumtəhsil məktəbində oğlan və qızlar üçün ayrıca təhsil tətbiq olundu (1954-cü ildə ləğv edildi).

1940-cı ildə SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin "SSRİ-nin orta məktəblərinin yuxarı siniflərində və ali təhsil müəssisələrində ödənişli təhsilin yaradılması və təqaüdlərin verilməsi qaydasının dəyişdirilməsi haqqında" fərmanı verildi[37]. Bu fərmana əsasən, 1940-cı il sentyabrın 1-dən orta məktəblərin 8-10-cu siniflərində, texnikumlarda, pedaqoji məktəblərdə, kənd təsərrüfatı və digər orta ixtisas təhsili müəssisələrində, habelə ali təhsil müəssisələrində ödənişli təhsil tətbiq edilmişdir (1956-cı ildə ləğv edilmişdir). Orta məktəblərin, texnikumların, pedaqoji məktəblərin, kənd təsərrüfatı və digər orta ixtisas müəssisələrinin 8-10-cu siniflərində oxuyanlar üçün təhsil haqqı ildə 150-200 rubl təşkil edirdi.Ali təhsil müəssisələrində təhsilin qiyməti ildə 300-dən 500 rubla qədər müəyyənləşdirilmişdir. Təhsil haqqı 1940-cı ildə (bir nəfərin işləməsi ilə) ailə büdcəsinin orta hesabla 10%-ni, 1950-ci ildə və daha sonra 1956-cı ildə ödənişin ləğvinə qədər - təxminən 5%-ni təşkil edirdi [38]. İctimai mühazirələr pullu idi. Ödənişli təhsilin tətbiqi tələbələrin geri axınına səbəb oldu. Beləki, iki həftə ərzində 85 nəfər Krasnoyarsk Pedaqoji İnstitutundan qaçmış və yalnız 2 nəfər 300 rubl təhsil haqqı ödəmişdi [39].

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1940-cı il 26 oktyabr tarixli 27 nömrəli qərarı ilə bütün ali məktəblərin, orta məktəblərin 8, 9, 10-cu sinifləri, habelə texnikumlar, pedaqoji məktəblər, kənd təsərrüfatı və digər xüsusi orta təhsil müəssisələrində məcburi təhsil haqqı tətbiq olunmuşdu[40] . Bu fərman 1956-cı ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə ləğv edilənədək qüvvədə idi[41].

SSRİ Xalq Komissarları Soveti zəhmətkeşlərin maddi rifah səviyyəsinin yüksəldilməsini və orta və ali təhsil müəssisələrinin davamlı olaraq tikintisinə, təchiz edilməsinə və saxlanmasına Sovet dövlətinin əhəmiyyətli xərclərini nəzərə alaraq, SSRİ-nin ümumtəhsil məktəblərində və ali təhsil müəssisələrində təhsil xərclərinin bir hissəsinin işçilərin öz üzərinə qoyulmasını zəruri hesab edir və buna görə də qərara alır:
1. 1940-cı il sentyabrın 1-dən orta məktəblərin və ali təhsil müəssisələrinin 8, 9 və 10-cu siniflərində təhsil haqqı tətbiq edilsin.
2. Ümumtəhsil məktəblərinin 8-10-cu sinif şagirdləri üçün aşağıdakı təhsil haqları müəyyən edilsin:
a) Moskva və Leninqrad, habelə ittifaq respublikalarının paytaxt şəhərlərindəki məktəblərdə - ildə 200 rubl;
b) bütün digər şəhərlərdə, eləcə də kəndlərdə - ildə 150 ​​rubl.

Qeyd. Göstərilən təhsil haqları ümumtəhsil məktəblərinin 8-10-cu siniflərinin, texnikumların, pedaqoji texnikumların, kənd təsərrüfatı və digər orta ixtisas təhsili müəssisələrinin tələbələrinə şamil edilsin.
1. SSRİ ali təhsil müəssisələrində təhsil haqqının aşağıdakı məbləğləri müəyyən edilsin:
a) Moskva və Leninqrad şəhərlərində və ittifaq respublikalarının paytaxtlarında yerləşən ali təhsil müəssisələrində - ildə 400 rubl;

b) digər şəhərlərdə yerləşən ali təhsil müəssisələrində - ildə 300 rubl ...

Xüsusilə "universitet üçün" 1948-ci ilin sonunda Daxili İşlər Nazirliyi düşərgələrdən tikinti ixtisası olan bir neçə min məhbusun şərti olaraq vaxtından əvvəl azad edilməsi üçün əmr hazırladı. Bu məhkumlar ömrünün qalan hissəsini Moskva Dövlət Universitetinin tikintisində keçirməli idilər.

Moskva Dövlət Universitetinin tikintisi ilə bağlı qərar bütün universitetlərin, ilk növbədə müharibədən zərər çəkmiş şəhərlərin təkmilləşdirilməsi üçün bir sıra tədbirlərlə tamamlandı. Minskdə, Voronejdə, Xarkovda universitetlərə böyük binalar verildi. Bir sıra ittifaq respublikalarının universitetləri fəal şəkildə yaranmağa və inkişaf etməyə başladılar.

Müharibədən sonrakı dövrdə aşkar hərbi ehtiyaclara əsaslanaraq, ən böyük diqqət nüvə fizikasına yetirildi.

Böyük Vətən Müharibəsi illərində

Böyük Vətən Müharibəsi illərində faşist alman işğalçıları alman işğalına məruz qalan ərazidə müharibədən əvvəl 15 milyon şagirdin oxuduğu 82 min məktəbi dağıtmışdılar. İşçi və kənd gəncləri üçün məktəblər yaradıldı, ümumtəhsil məktəbinə qəbul yaşı səkkiz ildən yeddi ilə endirildi, məktəb-internatlar şəbəkəsi təşkil edildi, buraxılış şəhadətnaməsi üçün imtahanlar tətbiq olundu, məktəblilərin hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi gücləndirildi və s[1].

Böyük Vətən Müharibəsi illərində təhsil haqqı ləğv edilmədi, yalnız əhalinin müəyyən kateqoriyaları üçün asanlaşdırıldı. Yaralanma səbəbindən tərxis olunmuş hərbi qulluqçular, cəbhələrdə həlak olmuş əsgər övladları, I və II qrup əlillərin uşaqları, sağlamlıq imkanları məhdud tələbələr və müəllimlərin övladları ödəmədən azad edildi[42].

Böyük Vətən Müharibəsi illərində SSRİ-də tələbələrin sayı[36]:

İllər Orta məktəblər Ali məktəblər Orta ixtisas müəssisələri
1941/42
 17 765 000 313 000 415 000
1942/43
 14 036 000 227 000 316 000
1943/44
 17 966 000 400 000 503 000
1944/45
 24 656 000 585 000 812 000
1945/46
 26 094 000 730 000 1 008 000

1950-ci illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

SSRİ-nin poçt markası

1949-cu ildə SSRİ-nin hər yerində ümumi yeddiillik təhsil tətbiq olundu[43].

1949/50-ci tədris ilində müharibə şəraitində (xüsusilə düşmən tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə və cəbhə xəttində) doğum səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşdüyü müharibə illərində doğulmuş uşaqlar məktəbə daxil olduğundan şagirdlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır[19].

1956-cı ildə SSRİ-də müxtəlif təhsil müəssisələrində 35.505 min nəfər təhsil alırdı (kadrların yenidən hazırlanması və ixtisasının artırılması üzrə oxuyan 14,9 milyon şagird daxil olunmadan)[44]. Bunlardan: ümumtəhsil məktəblərində - 30,127 min; əmək ehtiyatları sisteminin məktəblərində - 1365 min; texnikumlarda və orta ixtisas təhsili müəssisələrində - 2012 min; ali təhsil müəssisələrində - 2001 min nəfər.

1950/51-ci tədris ilində müəllimlərin sayı 1.475.000 nəfər; 1955/56-cı tədris ilində - 1733 min təşkil edirdi[19].

1950-ci ildə SSRİ-də 162,5 min alim (1955-ci ilə qədər onların sayı 223,9 min nəfərə çatmışdı) və 2950 elmi müəssisə var idi ki, onlardan 1180-i elmi tədqiqat institutları və onların filialları idi[19].

1959-cu ildə keçirilmiş SSRİ siyahıyaalınması göstərdi ki, ölkə əhalisi arasında savadsızlıq demək olar ki, tamamilə aradan qaldırılıb [1].

  • 1 iyul 1954-cü ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin "Moskva, Leninqrad və digər şəhərlərdəki məktəblərdə birgə təhsilin tətbiqi haqqında" qərarı ilə 1943-cü ildə tətbiq edilən oğlan və qızların ayrı-ayrılıqda təhsili ləğv edildi[45].
  • 1956-cı il iyunun 6-da SSRİ Nazirlər Sovetinin "Orta məktəblərin yuxarı siniflərində, SSRİ-nin orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrində təhsil haqqının ləğv edilməsi haqqında" Fərmanı verildi.
  • 1958-ci ildə SSRİ Ali Sovetinin "Məktəbin həyatla əlaqəsini gücləndirmək və SSRİ xalq maarif sisteminin daha da inkişaf etdirilməsi haqqında" qanunu ilə təhsil, ümumi mütləq səkkizillik təhsil kimi müəyyən edilməsi 1962-ci ildə hər yerdə başa çatdırıldı [1]. Tam orta təhsil bir əlavə sinif artırıldı - təhsil müddəti 10 ildən 11 ilə qaldırıldı, lakin beş ildən sonra (1963-ci ildə) 11-ci sinif uğursuz sınaq kimi ləğv edildi.

1958-ci ildə 29 politexnik institutu, 30 mühəndislik, 27 mülki mühəndislik, 7 aviasiya, 27 mədən-metallurgiya, 18 nəqliyyat, 15 elektrik və rabitə institutu, 13 balıq və qida sənayesi institutu, 10 mühəndislik-kimya, iki meteoroloji və hidrotexniki və iki gəmiqayırma institutu mövcud idi[46].

Nəzərdə tutulmuşdu ki, ilk iki ildə universitet tələbələri müəssisələrdəki işi təhsillə birgə həyata keçirəcəklər.

1960-ci illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • 10 noyabr 1966-cı il - Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin "Orta məktəblərin işinin daha da yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında" Fərmanı. SSRİ Maarif Nazirliyinə və ittifaq respublikalarının Maarif (xalq təhsili) nazirliklərinə tapşırılmışdır ki, ümumtəhsil məktəblərində elmin, texnikanın və mədəniyyətin inkişafınəzərə alınaraq təhsilin məzmununun qabaqcıl təhsil müəssisələrinin tələblərinə uyğunlaşdırılmasını təmin edən yeni kurikulum və proqramlar tətbiq etsinlər. Belə ki, 5-7-ci və 10-cu siniflərdə yay əmək təcrübəsi, 1970-ci ildə 9-cu sinifdə yeni fənn - "İlkin hərbi hazırlıq", 7-ci sinifdə isə "Sovet dövlətinin və hüququnun əsasları" fənni tətbiq edilmişdi.
  • 3 iyun 1967-ci il - "Məktəb dərsliklərinin hazırlanması və nəşri və şagirdlərin onlarla təminatının yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında" SSRİ Nazirlər Sovetinin 502 nömrəli Xüsusi Fərmanı. Bu fərmana görə, SSRİ Maarif Nazirliyinə və SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasına məktəb dərsliklərinin məzmununa və həcminə elmi əsaslandırılmış tələbləri işləyib hazırlamaq və "Orta ümumtəhsil məktəblərinin əsas fənlər üzrə tədris planına uyğun olaraq məktəb dərsliklərinin əlyazmalarının hazırlanmasını təşkil etmək" tapşırılmışdı.

1969-cu ildə məktəb təhsilində aparıan islahat nəticəsində SSRİ-nin ibtidai və orta ümumtəhsil məktəblərinin strukturu dəyişdirildi:

  • ibtidai təhsil dörd ildən üç ilədək azaldıldı (təhsil 1-ci sinifdən 3-cü sinifə qədər);
  • natamam orta təhsil ibtidai təhsilin hesabına bir il artırıldı (təhsil 4-cü sinifdən 8-ci siniflərə qədər);
  • orta təhsil (təlim 9-10-cu siniflər).

İslahat nəticəsində SSRİ-nin ibtidai məktəbində dördillik təhsil üç il oldu, yuxarı siniflərdə fənlərin genişləndirilməsi üçün əlavə bir il əlavə edildi. 1969/70-ci dərs ilində məktəbə qədəm qoyan birinci sinif şagirdləri yeni üçillik ibtidai məktəb proqramı üzrə tədris üçün tamamilə yeni dərsliklərdən istifadə edərək təhsil alırdılar. Artıq köhnə proqram üzrə təhsilə başlayan yuxarı siniflər köhnə dərsliklər üzrə bitirmə işlərini davam etdirirdilər.

Ali məktəblərə qəbulun onuncu sinfi bitirənlərin sayına nisbəti aşağıdakı kimi dəyişmişdir [47]: 1960 - 56%, 1962 - 87%, 1965 - 63%, 1970 - 35%, 1975 - 28%, 1977 - 25%, 1985 -50% .

1970-ci illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

SSRİ Dəmir Yolları Nazirliyinin tabe idarə məktəbinin 1970-ci il 8 illik və ümumi orta təhsil haqqında şəhadətnamələri

1972 ildə "Gənclərin ümumi orta təhsilinə keçidin başa çatdırılması və ümumtəhsil məktəbinin gələcək inkişafı haqqında" qərar qəbul edilmişdir. 1973-cü ildə SSRİ-də ali təhsil müəssisələri üçün dövlət büdcəsindən (kapital qoyuluşu olmadan) xərclər 2,97 milyard rubl, orta ixtisas kadrları hazırlayan məktəblər, texnikumlar və kolleclər üçün - 1,79 milyard rubl, peşə təhsili üçün isə xərclər - 2, 09 milyard rubl təşkil etmişdir[1].

1975-ci ildə SSRİ-də 4,9 milyondan çox tələbənin təhsil aldığı 856 ali məktəb (o cümlədən 65 universitet) mövcud idi [1]. SSRİ əhalisinin hər 10 min nəfərinə düşən tələbələrin sayına görə, Böyük Britaniya, Almaniya Federativ Respublikası, Fransa, Yaponiya və digər ölkələri əhəmiyyətli dərəcədə üstələyirdi[1].

1976-cı il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, SSRİ-də 3,08 milyon şagird təhsil aldığı 6272 peşə məktəbi fəaliyyət göstərirdi[1]. 1975/1976-cı tədris ilinin əvvəlində SSRİ-də 48,8 milyon uşağın təhsil aldığı 167 min ümumtəhsil məktəbi mövcud idi [1] . 1975-ci ildə 65 ali məktəb, 200 pedaqoji institut və 404 pedaqoji texnikumda müəllim və təhsil işçilərinin hazırlanması həyata keçirilirdi[1].

SSRİ vətəndaşlarının ibtidai təhsildən ali təhsilə qədər bütün pillələrdə pulsuz təhsil hüququ 1977-ci il SSRİ Konstitusiyasının 45-ci maddəsi ilə təsbit edilmişdir [1].

SSRİ vətəndaşlarının təhsil almaq hüququ vardır. Bu hüquq təhsilin bütün növlərinin pulsuz verilməsi, gənclərin ümumi məcburi orta təhsilinin həyata keçirilməsi, yaşayışla, istehsalatla əlaqəsi əsasında peşə, orta ixtisas və ali təhsilin geniş inkişafı ilə təmin edilir: qiyabi və axşam təhsilinin inkişafı; şagirdlərə və tələbələrə dövlət təqaüdlərinin və müavinətlərinin verilməsi; məktəb dərsliklərinin pulsuz paylanması; məktəbdə ana dilində təhsil almaq imkanı; özünütəhsil üçün şərait yaradır.

— 1977-ci il SSRİ Konstitusiyası

Ali məktəblərin əyani şöbələrinin, eləcə də orta ixtisas təhsili müəssisələrinin bütün fərqlənmə diplomlu tələbələrinin dövlət tərəfindən təqaüdlərlər alacağına zəmanət verilirdi. Dövlət orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrinin hər bir məzununa təyinatla işlə təmin olunmasına və ixtisas üzrə işləməsinə də təminat verilirdi.

1980-ci illər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet İKP Ali Partiya Məktəbinin diplomu. 1986 il

1980-ci illərin birinci yarısından ümumtəhsil məktəblərinin peşəkarlaşdırılması tendensiyası yenidən aktuallaşmağa başlamışdır.1984-cü ildə "Ümumtəhsil və peşə məktəblərinin islahatının əsas istiqamətləri" qəbul edildi[48].

Gənclərin əmək tərbiyəsi sahəsində islahat "ümumtəhsil məktəbində əmək tərbiyəsi, təlim və peşəyönümü işinin formalaşdırılmasının əsaslı surətdə təkmilləşdirilməsi; tədrisin politexniki, praktiki yönümünü gücləndirmək; peşə hazırlığı sistemində ixtisaslı işçilərin hazırlanmasını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmək; gənclərin ümumi peşə təhsilinə keçidi həyata keçirmək" kimi vəzifələri qarşıya qoyurdu[48].

İslahata əsasən, orta ümumtəhsil məktəbi on bir illik tədris fəaliyyətinə keçirdi və məktəblərdə təhsilin altı yaşından başlanması nəzərdə tutulurdu.

İbtidai məktəbdə təhsil müddəti 1 il artırıldı: 1-ci sinifdən 4-cü sinifə qədər. İbtidai məktəbdə əmək tərbiyəsi prosesində ibtidai əmək vərdişləri formalaşırdı. Natamam orta məktəb (5-9-ci siniflər) beş il ərzində əsas elmlərin öyrənilməsini nəzərdə tuturdu. Əmək tərbiyəsi baxımından ümumi əmək hazırlığının vəzifələri qoyulurdu ki, bu da məktəblilərin peşəyönümü tədbirləri ilə birgə gələcək əmək fəaliyyətinin istiqamətini şüurlu seçmək üçün şərait yaratmış olacaqdı. Orta ümumtəhsil məktəbində (10-11-ci siniflər) regionun tələbatı nəzərə alınmaqla müəyyən bir peşəyə yiyələnmək və ixtisas imtahanlarını verməklə tamamlanan ən populyar peşələr üzrə əmək tədrisi təşkil olunurdu. İbtidai siniflərdə əmək təliminin məzmunu faktiki olaraq dəyişməz qalmışdı. Kağız, karton, parçalar və digər bu cür materialların emalı nümunəsinə, eləcə də ən sadə texnologiya obyektlərinin maketlərinin qurulmasına əsaslanırdı.

Orta ümumtəhsil məktəbinin məzunları yüksək ixtisaslı peşəyə yiyələnmək üçün orta ixtisas məktəblərinin bir illik şöbələrinə, iki-üç illik təhsil müddəti olan orta ixtisas təhsili müəssisələrinə və ali məktəblərə daxil olmalı idilər. Onların bir qismi onbirillik orta məktəbdə aldıqları əmək təliminə uyğun olaraq xalq təsərrüfatında işləməyə getməli idilər və bir sıra peşələr üzrə yaş məhdudiyyətlərinin azaldılması məsələsi həll olunmalı idi [48].

Lakin, bu islahatlar proqramının həyata keçirilməsi mexanizmi, ideya və müddəaları 1984-cü il üçün mütərəqqi olsa da, tezliklə ölkənin bütün dövlət sisteminin yenidən qurulması prosesində öz aktuallığını saxlaya bilmədi [49].

1985-ci ildə başlanan "yenidənqurma" "Ölkədə ali və orta ixtisas təhsilinin yenidən qurulmasının əsas istiqamətləri"nin, "1987-1990-cı illər üçün ali və orta ixtisas təhsilinin kompleks problemləri üzrə tədqiqatların əlaqələndirmə planı"nın(1987), eləcə də partiya və hökumətin ali təhsil haqqında qərarlarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Ali təhsilin yenidən qurulması onun mərkəzsizləşdirilməsi və demokratikləşməsi kimi başa düşülürdü. Bu istiqamət SSRİ-nin dağılması ilə işlənməsi və həyata keçirilməsi (1989-cu ildən bəri) dayandırılan "Ali təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nın aparıcı xəttini təşkil etməli idi[50].

Məktəbdənkənar təhsil[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məktəbdənkənar müəssisələrin fəaliyyəti kommunist tərbiyəsi və təhsilinin ümumi prinsiplərinə əsaslanırdı: pulsuz təhsil, kollektivdə tərbiyə, tərbiyə prosesinin davamlılığı, həyatla, kommunist quruculuğu təcrübəsi ilə əlaqə, yaş və fərdi xüsusiyyətlərin nəzərə alınması, təşəbbüskarlığın və özfəaliyyətin inkişafı. Məsələn, 1923-cü ildə Tomsk şəhərində təşkil olunmuş “Gənc Leninçi” uşaq klubunun tərkibinə kitab, dülgərlik, ayaqqabı emalatxanaları, kinoteatr, pioner dram teatrı, atıcılıq poliqonu, radio emalatxanası, texniki stansiya və texniki kitabxana, foto klub, modelləşdirmə və rəsm dərnəkləri daxil idi[51].

1971-ci ilin əvvəlində SSRİ-də 4403 pioner evləri və məktəblilər sarayları, onların nəzdində 7000-dən çox uşaq bölmələri, gənc texniklər üçün 1008, gənc təbiətşünaslar üçün 587, 202 ekskursiya və turizm stansiyasıyaları, 155 uşaq parkları, 38 uşaq dəmir yolu, 6000-ə yaxın uşaq xoreoqrafiya, incəsənət və musiqi məktəbləri, 7600 uşaq kitabxanaları, o cümlədən pioner düşərgələri, əmək və istirahət düşərgələri, uşaqlar üçün sanatoriya tipli istirahət evləri və s. mövcud idi[52].

Beynəlxalq qiymətləndirmə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet təhsil sistemi, xüsusilə mühəndis-texniki ixtisaslar üzrə, çatışmazlıqlarına baxmayaraq, T. R. S. Mendersə görə dünyada aparıcı mövqe tuturdu[53]. SSRİ-də təhsil siyasətinə metodoloji yanaşma ABŞ-da və digər Qərb ölkələrində sovet psixoloqu L.S.Vıqotskinin konsepsiyasına əsaslanan sosial konstruktivizm konsepsiyasının formalaşmasının əsası rolunu oynadı və ABŞ-da təhsil sahəsinin inkişaf strategiyasına əhəmiyyətli təsir göstərdi[54].

Qiyabi təhsil[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet İttifaqında bütün kateqoriyalardan olan vətəndaşlar üçün təhsilin əlçatanlığını təmin etmək məqsədilə dünyada ilk dəfə olaraq bütün təhsil səviyyələrini əhatə edən və indiyə qədər dünya presedentləri olmayan qiyabi təhsil sistemi yaradılmışdır[55].

Problemlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1980-ci illərin ortalarında SSRİ-də təhsilə ayrılan xərclərin ümumi gəlirə nisbəti 2,7% (Fransada 7,1%, Yaponiyada 6,3%, ABŞ-da 6,1%, Almaniyada 4,5%) təşkil edirdi. SSRİ-də bir şagirdə düşən xərclər ABŞ-dən 12 dəfə, İngiltərədən 8 dəfə az idi. SSRİ-də orta məktəblərin bir şagirdin təchizatını təmin etmək üçün qiyməti 58 rubl, İsveçdə isə bu məbləq 1200 dollar idi. Ümumtəhsil məktəblərinin 10 faizi qəzalı vəziyyətdə idi, məktəblərin 45 faizində idman zalı mövcud deyildi. Müəllimlər arasında kişilər azlıq təşkil edirdi[56].

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 СССР. Народное образование — статья из Большой советской энциклопедии.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Всеобщее обучение // Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993 URL:www.otrok.ru/teach/enc/index.php?n=3&f=82
  3. ↑ 1 2 3 SSRİ-də təhsil  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907. // Большая Советская Энциклопедия М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  4. ↑ Мышко Н. С. Рост образовательного уровня населения Казахстана в период построения социализма (1917—1937 гг.) / дис. канд. ист. наук. Усть-Каменогорск 1984—201 с.
  5. ↑ 1 2 История России XX — начала XXI века / А. С. Барсенков, А. И. Вдовин, С. В. Воронкова; под ред. Л. В. Милова — М.: Эксмо, 2006 С. 330, 400
  6. ↑ Грамотность / Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1993; URL: www.otrok.ru/teach/enc/txt/4/page95.html
  7. ↑ История переписи (часть 3) (недоступная ссылка) — Территориальный орган федеральной службы государственной статистики по Санкт-Петербургу и Ленинградской области. Официальный сайт Архивировано 25 апреля 2011 года.
  8. ↑ Козлова Л. А. «Без защиты диссертации». Статусная организация общественных наук в СССР — Большевистская философия. Овчаренко В. И.
  9. ↑ [The Development of Literacyin Russia and the USSR from the Tenth to the Twentieth Centuries]. Борис Миронов.
  10. ↑ Школы взрослых // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  11. ↑ 1 2 Барсенков А. С., Вдовин А. И. История России. 1917—2004. — Аспект-Пресс, М., 2005 (стр. 180, 181)
  12. ↑ Статья «Беспризорность» //ЭНЭ из МСЭ
  13. ↑ 1 2 Система освіти. Історія і сучасність (недоступная ссылка). Дата обращения: 13 августа 2010. Архивировано 16 марта 2012 года.
  14. ↑ 1 2 Психологос - Психологос (недоступная ссылка). www.psychologos.ru. Дата обращения: 31 августа 2018. Архивировано 24 января 2012 года.
  15. ↑ История педагогики / История педагогики Н. А. Константинов, Е. Н. Медынский, М. Ф. Шабаева. «Просвещение», Москва, 1982 г.
  16. ↑ 1 2 3 4 Культурное строительство СССР. Статистический сборник. / М.-Л.: Госпланиздат. 1940. С. 37
  17. ↑ В. П. Дьяченко. История финансов СССР (1917—1950 гг.)
  18. ↑ Soviet Union Information Bureau. The Soviet Union: Facts, Descriptions, Statistics — Ch 21 (англ.). www.marxists.org. Дата обращения: 31 августа 2018.
  19. ↑ 1 2 3 4 5 6 Народное хозяйство СССР в 1956 году М. 1956 С. 221, 222
  20. ↑ История в цифрах. Б. Н. Миронов. Таблица 11. С. 136
  21. ↑ Кириллов В. В. История России / М. 2007. С. 490
  22. ↑ Российские учёные и инженеры в эмиграции. М.: ПО «Перспектива», 1993. — Численность эмигрантов в 1918—1922 оценивается разными источниками от 1,2 до 3 млн человек, включая членов семей.
  23. ↑ Сапрыкин Д. Л. Образовательный потенциал Российской Империи" — ИИЕТ РАН, М., 2009.
  24. ↑ Петровский Давид Александрович. Реконструкция технической школы и пятилетка кадров. с.5 — Л., Гостехиздат, 1930. — 42 с. — 20 см. (Ленингр. обл. сов. нар. хоз.)http://alkruglov.narod.ru/z-petrovsk.pdf Arxivləşdirilib 2020-08-01 at the Wayback Machine
  25. ↑ 1 2 Барсенков А. С., Вдовин А. И., «История России. 1917—2007» — М.: Аспект Пресс, 2008 — стр. 236
  26. ↑ http://www.hrono.ru/vkpb_17/pril_1.html Arxivləşdirilib 2011-10-15 at the Wayback Machine Резолюции и постановления XVII съезда ВКП(б)
  27. ↑ 1 2 Сенявская Е. С. Психология войны в XX веке: исторический опыт России. — М.: РОССПЭН, 1999.
  28. ↑ А. Л. Арефьев, М. А. Арефьев. Об инженерно-техническом образовании в России. http://www.socioprognoz.ru/files/File/publ/Inkzenerno_technicheckoe.pdf Arxivləşdirilib 2017-01-10 at the Wayback Machine
  29. ↑ В европейской части Российской Империи
  30. ↑ Перепись не была всеобщей. Она не охватила большую часть территории страны и большие массы населения История переписи (часть 3)[ölü keçid][ölü keçid] - Петростат (petrostat.gks.ru)
  31. ↑ Перепись была признана дефектной
  32. ↑ Постановление ЦИК и СНК СССР от 14 августа 1930 года «О всеобщем обязательном начальном обучении»
  33. ↑ Барсенков А. С., Вдовин А. И., «История России. 1917—2007» — М.: Аспект Пресс, 2008 — стр. 237
  34. ↑ Постановление ЦК ВКП(б) от 4 июля 1936 года «О педологических извращениях в системе Наркомпросов»
  35. ↑ Знаменательные даты и события -> Даты и события -> 2008 год -> Март
  36. ↑ 1 2 3 Hародное хозяйство СССР в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг. Статистический сборник. / М. 1990; 24. Культура и здравоохранение
  37. ↑ Постановление СНК СССР от 2.10.40 № 1860 // Викитека
  38. ↑ Виталий Видяпин. Проблемы финансирования высшей школы (недоступная ссылка) // Экономика и образование сегодня, декабрь 2004
  39. ↑ А. С. Ильин. ОРГАНИЗАЦИЯ ПЛАТНЫХ ПУБЛИЧНЫХ ЛЕКЦИЙ В КРАСНОЯРСКОМ КРАЕ В НАЧАЛЕ 40-х гг. ХХ ВЕКА // Социально-экономический и гуманитарный журнал Красноярского ГАУ. — 2016. — Вып. 3. — С. 132–140. — ISSN 2500-1825.
  40. ↑ Платное образование в СССР
  41. ↑ Постановление Совета Министров СССР об отмене платы за обучение в учебных заведениях СССР. 6 июня 1956 (недоступная ссылка). Дата обращения: 7 января 2013. Архивировано 21 июля 2015 года.
  42. ↑ Кораблева Г.В. Модальность платного образования в России: история, проблемы, современность // Известия Оренбургского государственного аграрного университета. — 2004. — Т. 3, вып. 3—1. — С. 159–162. — ISSN 2073-0853.
  43. ↑ ВСЕОБЩЕЕ ОБУЧЕНИЕ
  44. ↑ Достижения советской власти за 40 лет в цифрах / М. 1957 г. С. 273
  45. ↑ Приказ министерства просвещения РСФСР № 490 за 1954 г.
  46. ↑ Тимошенко С. П. Инженерное образование в России
  47. ↑ Кочетов А. Н. Профессиональное образование в 60—80-х годах путь к инфляции
  48. ↑ 1 2 3 ВЕРХОВНЫЙ СОВЕТ СССР. "ПОСТАНОВЛЕНИЕ от 12 апреля 1984 г. N 13-XI ОБ ОСНОВНЫХ НАПРАВЛЕНИЯХ РЕФОРМЫ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ И ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ШКОЛЫ" (rus). 2022-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 iyul 2022.
  49. ↑ Овчинников А.В.. О реформе советской школы 1984 года // ПРОСТРАНСТВО И ВРЕМЯ. № 4(18). 2014.
  50. ↑ Реформы образования // Энциклопедия гуманитарных наук. № 3. 2005. s.218.
  51. ↑ Лобанов В. От системы внешкольного воспиоания — к системе дополнительного образования, Вестник ТГПУ, Томск, 2009, Вып. 2 (80), с. 50
  52. ↑ (Народное образование, наука и культура в СССР. Стат. сб. — М., 1971.)
  53. ↑ Scientific and Technological Training and Manpower in the USSR (Аналитическая записка НАТО об образовании в СССР, 1959 г.) (рус.)
  54. ↑ Raskin, J. D. (2006). Constructivist theories. In J. C. Thomas & D. L. Segal (Eds.), Comprehensive handbook of personality and psychopathology. Vol. 1: Personality and everyday functioning (pp. 212—229). New York, NY: John Wiley
  55. ↑ История заочного образования (недоступная ссылка)
  56. ↑ Разумовский В. Объект особо важных инвестиций // Наука и жизнь, 1990, № 3. — с. 8

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]