Sakit okean müharibəsi
 | Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Sakit okean müharibəsi — 1879-1884-cü illərdə, Çili ilə Peru və Boliviya arasında Region Arica y Parinacota, Region de Tarapaca və Region de Atacama əraziləri uğrunda aparılmış müharibə. Müharibədən önçə Peru və Boliviya gizli anlaşma ilə Çiliyə qarşı ittifaq bağlamışlar. Çilinin vəziyyəti bu ərəfədə heçdə yaxşı deyildi belə ki, o uzun zaman ölkənin cənubunda onlara baş əyməyən hindulara qarşıda müharibə aparırdı. Bu müharibə Araukaninin istilasında müəyyən durğunluğun yaratmasına səbəb olmuşdur.
| Sakit okean müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
 Müharibədən əvvəlki vəziyyət | |||
| Tarix | 14 fevral 1879 - 20 noyabr 1883 | ||
| Yeri | |||
| Səbəbi | Çilinin Sakit okean sahillərində yerləşən nitratla zəngin əraziləri mənimsəmək cəhdi | ||
| Nəticəsi | Çilinin qalibiyyəti | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
.svg){kind=small}
Müharibə öncəsi vəziyyət
[redaktə | mənbəni redaktə et]
1810-30-cu illərdə İspaniyanın kolniyalarındakı hökmranlığı Cənubi Amerikada yavaş-yavaş sona çatması ilə bölgədə qurtuluşunu yeni elan edən Çili (1817), Boliviya (1825), Peru (1827) kimi ölkələr Sakit okean sahillərinə sahiblənmək üçün mübarizə başlayır. Boliviya daha öncə İspaniyanın müyyənləşdirdiyi sərhədin yeni qurulan dövlətlərin sərhədləri olaraq müəyyənləşməsini qəbul etməyərək 1825-ci ilə qədər məskunlaşması az olan səhra bölgəsini öz ölkə torpaqlarının bir parcası olaraq görürdü. 1830-ci ildə bu bölgədə sahil şəhəri olan Kobijanı inşa edilir. O dönəmdə Çili hökuməti bu olaya hec bir reaksiya göstərmir. Çili heç bir müdaxilə etməsədə bölgə əhalisinin 95% buranı Çili torpağı olaraq görürdü. Buna səbəb koloniya dönəmində Çili və Peru arasında sərhəd cizgilərinin dəqiq müəyyənləşməsi idi. Alto Perunun (Boliviya) koloniya dönəmində dənizə bağlantısı Peruya bağlı Arika bölgəsi üzərində göstərilirdi. Digər arqument isə 1776-ci ildə Alto Peru bölgəsi yeri qurulan La-Plata (Argentina) Krallığına verilməsi idi. Bu bölgü Boliviyanı Sakit okeanına deyil, Atlantik okeanı kralığı olaraq müəyyənləşdirmişdi. Bu səbəbdən Boliviyanın Sakit okeanına çıxışına heç bir haqqı olmaması irəli bildirilirdi. Bunlara baxmayaraq bölgə ilk dönəmlərdə tərəflər arasında bir gərginlik yaratmamışdı. Ancaq 1860-cı illərdə bölgədə çox miqdarda Nitrat tapılması ilə bağlı vəziyyət dəyişir. Gübrə və partlayıcı maddə hazırlanmasında çox dəyərli bir maddə olması bölgəyə marağı artırırdı.
Sərhəd anlaşması
[redaktə | mənbəni redaktə et]1866 və 1874-cü illərdə Boliviya və Çili arasında sərhəd anlaşmaları imzalanır. Bu anlaşmalara görə 24-cü paralelindən şimalda yerləşən torpaqlar Boliviyaya güzəştə gedilir. Tək şərt Boliviyanın bölgədə qalan və burada fəaliyyət göstəcək Çili firmalarına 25 il boyunca vergi alımaması olmuşdur.
Müharibəni doğuran səbəblər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu dönəmdə Peru yaxın bölgə olan Guanodan gübrə çıxarırdı. Təbii ehtiyatlar Perunun iqtisadi dirçəlişinə səbəb olmuşdu. Peru 1877-ci ildə isə çox çətin bir dönəmə girmişdi. Guano gübrəsinə olan tələb azalmışdı və bunun sonucunda 650.000 ton gübrə limanlarda qalaqlanmışdı. 1873-cü ildə Peru və Boliviya arasında Çiliyə qarşı ittifaq bağlanılır. Şərtlərə görə Çili istilasına qarşı birgə mübarizə nəzərdə tutulurdu. Argentina bu birliyə qoşulmağa cəhd etsə də danışıqlar heç bir nəticə verməmişdir. 1877-ci ildə Boliviyanın okean sahillində meydana gələn güclü zəlzələ sahil bölgəsində dəhşətli fəsatlara səbəb oldur. Dəymiş zərəri bölgənin yenidən qurulmasını təşkil etmək üçün gərəkli qaynağın olmaması səbəbindən Hilarion Dazanın başçılıq etdiyi hökumət əvvəl imzalanmış anlaşmanı pozaraq 1878-ci ildən nitratın hər 50 kq-a 10 Centavos alınması qərarlaşdırdı. Çili bu qərara öz etirazını bildirərək və qarşı tərəfin anlaşmanı pozduğunu bildirdi. 1879 ilin yanvarında qiymətlərin qaldırılması və bu qiymətin 1874-cü ildən hesablanacağını bildirdikdə Çili şirkətləri pul ödəməkdən imtina etdilər. Fevral ayında Boliviya mədənləri Çili şirkətlərindən zorla alaraq baha qiymətə alanlara satmağı həyata keçirməyə başladı.
Müharibənin başlaması
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu olaylara cavab olaraq imzalanmış anlaşmanı tanımadığını bildirdi və 1879 ilin 14 fevralında Antafaqasta sahil şəhərini işğal etdi. Şəhər əhalisinin cəmi 5% Boliviyalı olması ilə əlaqədar ordu heç bir reaksiya görmədi. Bunun üzərini Boliviya 1 mart tarixində Çiliyə müharibə elan etdi. Çili 5 aprelda qarşılıq olaraq Boliviyaya müharibə elan etdir. Perunun birtərəfliyi rədd etməsi üzəsinə Çili həm də Peruya müharibə elan edir. Çili ordusu 16 min əsgərə malik olduğu halda Bolivya 2300, Peru 6000 orduya malik idi. Boliviya diktatoru Daza-nın Peruya dəstək verməsi səbəbi ilə əsgəri birlikləri Atakama səhrasını keçməyə cəhd etməsi uğursuzluğa uğrayaraq ölməkdən son anda qurtularaq geri qayıtmağa vadar olur. Bu uğursuzluq Daza hökumətinin hakimiyyətdən getməsinə səbəb oldur. Antafaqastanın işğalı ilə başlanan müharibə dənizdə və quruda şiddətli toqquşmalara və bununla bağlı böyük itkilərə səbəb olur. Dənizdə Çili ordusu böyük naliyyətlər əldə edərək demək olar ki, Peru donanmasını darmadağın edərək dənizdən dəhliz açmış və işğal yollarını özü üçün asanlaşdırmışdır. Quruda isə Çili Tarapaka, Moquegua, Lima və Huamachuko ərazilərinə hərbi yürüşləri təşkil edir. Perunun cənub bölgələrini qorumalı olan ordu tamamən dağıdıldığından artıq müharibənin Çilinin lehinə bitəcəyi məlum idi. Müharibənin gedişində Böyük Britaniya Çiliyə dəfələrlə yardım göstərmişdir. Buna qarşılıq ABŞ digər tərəfə yardım edəcəyinə söz verir. Çili ordusu 1881-ci ildə Perunun paytaxtı Limanı işğal edir.
Müharibənin nəticələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Peru hökuməti bu yaşananlardan sonra Tacna və Tarapaka bölgəsini Çiliyə güzəşdə getməsini nəzərdə tutan təslim olmanı qəbul etdi. 20 iyun 1883-ci ildə Anson anlaşmasını imzalanır. Şərtlərə görə Çili Peruya bağlı Tarapaka bölgəsinin sahibi olur və ayrıca Tacna vilayətini 50 il nəzarətində saxlayırdı. 1884-ci illin 4 aprelində Çili və Boliviya arasında Valporaiso anlaşması imzalanır. Bu anlaşmaya əsasən sahil bölgəsi olan Antofaqastanı Çiliyə verilir və bununla da Boliviya dənizə çıxışı itirir. Boliviya artıq materik daxili ölkəyə çevrilir. 1904-cü ildə barışıq anlaşmasına əsasən Boliviya Atakama bölgəsinin Çiliyə aid olduğunu qəbul edir. Buna qarşılıq olaraq Arica və Atofaqasta limanlarına Böliviya vergisiz çıxış əldə edir. Ayrıca olaraq Aricanı paytaxt şəhəri olan La Pasla birləşdirən dəmir yolu çəkməsinə icazə verilir. 1929-cu ildə son düzənləmələrə görə Çilinin nəzarətində olan iki şəhərdən (Arica və Tacna) Arica tamamən Çiliyə aid edilir. Tacna isə Peruya qaytarılır.
Son vəziyyət
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu müharibə nəticəsində Çili önəmli nitrat yataqlarına sahib olmuşdu. Bununla belə Bir müddət sonra sintetik gübrənin kəşfi yataqları əhəmiyyətsiz etsə də Atakama səhrasında yeni digər maddələr aşkarlanması Çilinin varlanmasına səbəb olur. Boliviya isə dənizə dəhliz olmasını tələb edir. Anson anlaşmasına görə bu kalidor Peru torpaqları hesabına təmin edilir. Bu da tərəflər arasında anlaşılmazlıqlara görə çətinliklər yaradır. Çili artıq heç kimə torpaq verməyəcəyini bildirdir. 1978-ci ildə Boliviya Çili ilə bütün diplomatik əlaqələrini kəsmişdir. Boliviya hətta Argentinaya satdığı qazın Çiliyə ötürülməsinə qadağa qoyur. Boliviya bugünkü iqtisadi geriliyin dənizə çıxışının olmaması ilə əlaqələndirir.