Sandra Rut Lipsitz Bem (ing. Sandra Ruth Lipsitz Bem; 22 iyun 1944[1], Pitsburq, Pensilvaniya – 20 may 2014, İtaka[d], Nyu-York ştatı) — gender problemləri və psixoloji androqiniya işi ilə tanınan ABŞ psixoloqu. Gender sxemləri nəzəriyyəsinin yaradıcısı, gender rollarının, gender və cinsiyyətin dərk edilməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
| Sandra Bem | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 22 iyun 1944[1] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 20 may 2014 (69 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Elm sahəsi | psixologiya |
| İş yeri | |
| Təhsili | |
Sandra Rut Lipsitz 22 iyun 1944-cü ildə Pensilvaniya ştatının Pittsburq şəhərində anadan olub. Onun atası Peter Lipsitz poçt işçisi, anası Lillian Lipsitz isə katibə işləyirdi.[2] İbtidai məktəbdə Sandra şalvar geyinməkdə israr edirdi (ortodoksal yəhudi məktəbində oxuyurdu) və yubka geyinməkdən imtina etməsi, az qala onun məktəbdən qovulmasına səbəb olacaqdı. Bu erkən təcrübə, onun bioqraflarına görə[2], Sandra Bemin gender rolları, seksuallıq və androginiya məsələlərində elmi maraqlarını əvvəlcədən müəyyən etdi.
Sandra 1965-ci ildə Daril Bem adlı gənc professorla tanış olduğu Karnegi Mellon Universitetinə daxil oldu. O, Bemdən müstəqil araşdırmasına nəzarət etməsini istədi və ikisi romantik bir əlaqəyə girdi. 6 iyun 1965-ci ildə evləndilər, Sandranın cəmi 20 yaşı olanda onların Emili və Ceremi adlı iki övladı vardı. Cütlük sonradan ayrıldı, lakin hər ikisi uşaqlarının həyatında yaxından iştirak edərək dost və həmkar olaraq qaldılar.[3]
Altsheymer diaqnozu qoyulduqdan dörd il sonra Sandra Bem intihar etmək qərarına gəldi. Son günlərində 75 yaşlı Daril Bem onun yanında idi. O, 2014-cü il mayın 20-də 69 yaşında Nyu-York ştatının İtaka şəhərindəki evində yuxuda öldü.[4][5]
Bem psixoloji androginiya və gender problemlərinin öyrənilməsinə verdiyi töhfələrlə tanınır. Əri Daril Bem ilə birlikdə bərabərlikçi evlilik anlayışları ilə diqqəti cəlb etdilər. Onlar gender stereotiplərinin insanlara və bütövlükdə cəmiyyətə mənfi təsirinə həsr olunmuş tədbirlərdə tez-tez çıxış etməyə başladılar, lakin o zaman bu sahə az tədqiq olunduğundan onların fərziyyələrini təsdiqləyən kifayət qədər empirik dəlil yox idi. Buna görə də, Sandra Bem ənənəvi gender rollarının mənfi və məhdudlaşdırıcı təsirlərini sübut etmək üçün kifayət qədər məlumat toplamaqda çox maraqlı idi.[6]
Bem həmçinin gender sxemləri nəzəriyyəsini və psixoloji androqiniya konsepsiyasını inkişaf etdirdi. Gender sxemləri nəzəriyyəsi fərdlərin cinsi xüsusiyyətlərini ətraf aləm haqqında məlumatların təşkili üsullarının əsası hesab edir. Bemin nəzəriyyəsinə görə, adətən öz cinsinə görə davranan fərdlər müxtəlif növ məlumatların qavranılmasında və təşkilində gender nümunələrindən istifadə edirlər. Həmçinin, gender tipləşdirmənin təsirini yaşamış şəxslər bu mədəni prosesə tabe olmayan şəxslərə nisbətən gender sxemlərindən daha çox istifadə edirlər.[7]
Psixoloji androginiya konsepsiyası 1970-ci illərin əvvəllərində Bem tərəfindən təklif edilmiş və gender rollarının əks, ikiqütblü və bir-birini istisna etdiyinə dair qurulmuş inanclara və fərziyyələrə etiraz etmişdir. Bem, qadınlıq və kişiliyin ölçülməsinin iki sahəyə bölünə biləcəyini təklif etdi: yüksək kişi və aşağı qadın balları olan bir fərd "kişi" olaraq təsnif ediləcək. Yüksək qadın və aşağı kişi balları olan şəxs "qadın" kateqoriyasına aid ediləcək. Hər iki kateqoriyada yüksək bal toplayan insanlar "androgin", eyni dərəcədə aşağı bal toplayanlar isə "fərqlənməmiş" kimi müəyyən ediləcəklər.[8] Onun topladığı məlumatlar, insanın cəmiyyətdə tam işləməsi və uyğunlaşması üçün kişi və qadın xüsusiyyətlərin birləşməsinin zəruriliyini üzə çıxartmış oldu. O vaxtdan bəri çoxsaylı araşdırmalar göstərdi ki, kişilik və qadınlıq bir-birinə zidd deyil və onun cinsinə ciddi şəkildə uyğun gələn xüsusiyyətlərə malik olan insan həyata az uyğunlaşır.
1993-cü ildə o, radikal feminist Cenis Raymondun transseksualizmin sosial patologiya olduğu mövqeyini dəstəklədi.[9]