Sistemli funksional dilçilik

Sistemli funksional dilçilik — Sistemli funksional dilçilik, dilin strukturunu, onun məna yaratma qabiliyyətini və sosial kontekstdəki funksiyalarını nəzərə alaraq tədqiq edən bir dilçilik yanaşmasıdır. Bu nəzəriyyə dilin yalnız qrammatik quruluşunu deyil, həm də onun cəmiyyət daxilində necə və nə üçün istifadə olunduğunu öyrənir. Sistemli funksional dilçiliyin əsasını britaniyalı dilçi Maykl Hollideyin 1960-cı illərdə irəli sürdüyü nəzəriyyə təşkil edir və bu yanaşmada dilin "sistematik" və "funksional" tərəfləri əsas yer tutur.^[1]

Sistemli funksional dilçilikdə dil bir sıra seçimlərdən ibarət sistemlər toplusu kimi qəbul olunur. Yəni, danışanlar və ya yazanlar dil vasitəsilə müəyyən məna yaratmaq üçün daim seçim edir və hər bir dil elementi alternativlər arasından seçilir. Bu seçimlər həm qrammatik, həm də leksik səviyyədə olur və müəyyən mənalarla nəticələnir. Sistemli funksional dilçilik dilin nə üçün istifadə olunduğuna və onun cəmiyyətdəki funksiyalarına diqqət yetirir. Dilin əsas funksiyaları aşağıdakılardır: İdeyasional Funksiya: Dilin, dünyada baş verən hadisələr və reallıqları təsvir etmək üçün istifadə olunan funksiyasıdır. Məsələn, kimlərin nə etdiyini, hadisələrin necə baş verdiyini və bu hadisələrin səbəbini ifadə edir. Dilin insanlararası münasibətləri qurmaq, fikirləri ifadə etmək və qarşılıqlı təsir yaratmaq üçün istifadə olunan funksiyasıdır. Bu funksiya sosial rolları, münasibətləri və qarşılıqlı təsirləri əhatə edir. Dilin nitq və ya yazılı mətn daxilində cümlələrin necə ardıcıl və məntiqli şəkildə qurulduğunu təmin edən funksiyasıdır. Mətnin əlaqəli, davamlı və axıcı olmasını təmin edir.^[2] Sistemli funksional dilçilikdə kontekst çox mühüm rol oynayır. Dilin məna yaratma qabiliyyəti, onun hansı kontekstdə istifadə olunduğuna görə dəyişir. Buna görə, SFD dilin yalnız özündə olan strukturlara deyil, həm də onun sosial və mədəni mühitdə necə istifadə olunduğuna diqqət yetirir. SFD dili bir mədəniyyətin güzgüsü kimi görür və dilin sosial quruluşlar, münasibətlər və dəyərlər üzərində təsirini öyrənir. Bu yanaşma dilin insanların düşüncə tərzini və dünya görüşünü necə əks etdirdiyini araşdırır.

Sistemli funksional dilçilik təhsil sahəsində dil öyrənmə və öyrətmə metodologiyalarının inkişafına kömək edir. Hallidayin nəzəriyyəsinə əsasən dərs proqramları hazırlanır və dil tədrisinin necə daha effektiv ediləcəyi müəyyən edilir. Dilin funksiyalarını öyrənmək üçün mətndəki quruluş və məna əlaqələrini araşdırmaq məqsədilə geniş istifadə olunur. Reklamlar, siyasi nitqlər, yazılı mətnlər və danışıq dilləri təhlil olunur.^[3] Sosial münasibətlərin dil vasitəsilə necə qurulduğunu və insanların dil vasitəsilə necə əlaqə saxladığını anlamaq üçün istifadə edilir.^[4] Sistemli funksional dilçilik dili, onun struktur elementlərini və cəmiyyətə olan təsirini anlamağa kömək edir. Bu nəzəriyyə, dilin həm insan düşüncəsi üzərindəki rolunu, həm də onun sosial proseslərdəki funksiyalarını öyrənməyə imkan verir.^[5]