Cəmiyyət

Cəmiyyət — mövcudluğun ümumi şərtləri, maraqlar, normalar, dəyərlər, dünya haqqında təsəvvürlər və identiklik əsasında birləşmiş fərdlərin birgə həyat fəaliyyətinin müxtəlif formaları.^[1] Başqa sözlə cəmiyyət insanların birliyi olub, özündə cəmiyyətin siyasi, iqtisadi həyatı, sosial və mədəni həyatını birləşdirən qeyri-dövlət strukturudur. O, müxtəlif maraqlara sahib olan insanların müəyyən yaşayış məskənlərində sivil əlaqə və ünsiyyət formasıdır.^[2] Cəmiyyət sözün geniş mənasında maddi həyatın, canlı təbiətin bir ,hissəsi olan, tarixən inkişaf edən, insanların fəaliyyəti formasıdır. Sözün dar mənasında isə bəşər tarixinin müəyyən bir mərhələsi (kapitalizm, feodalizm) və ya konkret sosial bir orqanizmdir (Fransa cəmiyyəti, Avropa cəmiyyəti və s ölkələr.). Cəmiyyət müəyyən qayda üzrə qurulmuş struktura malik olan bütöv bir sistem sayılmışdır.^[3]

Sosioloqlar cəmiyyətləri üç geniş kateqoriyaya ayırırlar: sənayedən əvvəlki, sənaye və postsənaye.^[4]

Sənayedən əvvəlki cəmiyyətlərdə insan və heyvan əməyinin istifadəsi ilə həyata keçirilən qida istehsalı əsas iqtisadi fəaliyyətdir. Bu cəmiyyətləri texnologiya səviyyəsinə və qida istehsal etmə üsullarına görə bu qruplara bölmək olar: ovçuluq və yığıcılıq, maldarlıq, bağçılıq və kənd təsərrüfatı.^[5]

Belə cəmiyyətlərdə qida əldə etməyin əsas forması gündəlik yabanı bitkilərin toplanması və vəhşi heyvanların ovlanmasıdır. Ovçu toplayanlar yemək axtarmaq üçün daim hərəkətdədirlər.^[6] Nəticə olaraq onlar daimi kəndlər tikmir və ya çoxlu sayda artefaktlar yaratmır və adətən yalnız tayfalar kimi kiçik qruplar yaradırlar. Bununla belə, zəngin resursları olan ərazilərdəki bəzi ovçu-yığıcı cəmiyyətlər (məsələn, Şimali Amerikadakı Tlinqit əhalisi kimi) daha böyük qruplar halında yaşamış və daha mürəkkəb iyerarxik sosial strukturlar meydana gətirmişdirlər. Hərəkət ehtiyacı da bu cəmiyyətlərin ölçüsünü məhdudlaşdırır.^[6] Qruplar qohumluq əlaqəsi olan 15-50 nəfərdən ibarətdir. Qəbilə daxilində statuslar nisbətən bərabərdir və qərarlar ümumi razılıq əsasında qəbul edilir. Qəbiləni bağlayan bağlar dəstələrdən daha mürəkkəbdir. Rəhbərlik şəxsi - xarizmatikdir və yalnız qəbilə cəmiyyətində xüsusi məqsədlər üçün istifadə olunur. Həqiqi gücə malik siyasi vəzifələr yoxdur və lider sadəcə təsir sahibidir.^[6] Ailə əsas sosial vahidi təşkil edir, üzvlərin əksəriyyəti anadangəlmə və ya nikahla bağlıdır.^[6] Antropoloq Marşall Sahlins ovçu-yığıcıları uzun asudə vaxtlarına görə "əsl varlı cəmiyyət" kimi təsvir etmişdir.^[7] Belə ki, yem toplama və bağçılıq cəmiyyətlərində böyüklər gündə orta hesabla təxminən 6,5 saat işlədiyi halda, kənd təsərrüfatı və sənaye cəmiyyətləri gündə orta hesabla 8,8 saat işləyir.^[8]

Əsas məqalə: Sənaye cəmiyyəti

15-16-cı əsrlər arasında yeni iqtisadi sistem yarandı. Kapitalizm istehsal vasitələrinin xüsusi mülkiyyətdə olduğu azad bazarda açıq rəqabətlə xarakterizə olunur. Avropanın Amerika qitəsini kəşf etməsi kapitalizmin inkişafı üçün təkan rolunu oynadı. Xarici metalların, ipəyin və ədviyyatların gətirilməsi Avropa cəmiyyətlərində böyük ticarət fəallığına təkan verdi.

Sənaye cəmiyyətləri məhsul istehsalı üçün daha çox yanacaqla işləyən maşınlara güvənir.^[6] Bu amil səmərəliliyin daha da artmasına səbəb olmuşdur.

Əsas məqalə: Postsənaye cəmiyyəti

Post-sənaye cəmiyyətləri əmtəə istehsalından daha çox informasiya, xidmətlər və yüksək texnologiyaların üstünlük təşkil etdiyi cəmiyyətlərdir.^[4] Qabaqcıl sənaye cəmiyyətləri bu gün istehsal və hasilata nisbətən xidmət sektorlarında artıma doğru keçid görürlər. Amerika Birləşmiş Ştatları işçi qüvvəsinin yarıdan çoxunun xidmət sənayesində işlədiyi ilk ölkədir. Xidmət sahələrinə hökumət, tədqiqat, təhsil, səhiyyə, satış, hüquq və bank daxildir.

Cəmiyyətə sistemli yanaşma təsəvvürləri qədim olsa da, bu baradə bitkin təlimlər ilk dəfə XIX əsrin fəlsəfi fikrində yaranmışdır. Onun əsasları O. Kont, H. Spenser, K. Marks, E. Dürkheym,M. Veber, P. Sorokin, L. Bertalanfi, T. Parsons və başqa mütəfəkkirlər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu təsəvvürlərə görə sistem kimi götürülən cəmiyyətin elementlərini bu və ya digər sosial subyektlər, münasibətlər və institutlar təşkil edir. Cəmiyyət sistemini təşkil edən elementlər və yarımsistemlər keyfiyyətcə rəngarəngdir və çoxpilləli xarakter daşıyır. İctimai sistemdə münasibətlər çox mühüm yer tutur. Münasibət dedikdə cəmiyyəti təşkil edən subyektlər arasında müəyyən əlaqə və asılılıq başa düşülür. Məhz bu münasibətlər sayəsində insanlar cəmiyyətdə birləşirlər, ayrı-ayrı fərdlər vahid, tam formasında çıxış edirlər. İnsanlar arasında sabit və təkrarlanan münasibətlər, asılılıq tədricən onların sosial qruplar, təşkilatlar və insitutlar formasında birləşməsini yaradır.

İctimai həyatın bütövlüyü problemi hələ qədim filosofların nəzər-diqqətində olmuşdur. Sosial fəlsəfə tarixində cəmiyyətin sistemli quraşdırmaları haqqındakı ilk ideyaları Platon və Aristotelin təlimlərində tapmaq olar.

Sonrakı dövrlərdə cəmiyyətin sistemli təşkili haqqında T. Hobbsun, J. J. Russonun və Q. V. F. Hegelin ideyaları diqqəti cəlb edir.

Hegelin vətəndaş cəmiyyətində real ictimai münasibətlər, sosial ziddiyyətlər göstərilir. Xüsusi mülkiyyətin azad inkişafı vətəndaş cəmiyyətinin vacib şərtidir. Hər bir fərdin cəmiyyətdə vəzifələri olduğu kimi, cəmiyyətin də fərdə qarşı vəzifələri var. Cəmiyyətdəki ziddiyyətlərin əsasının fərdi, xüsusi və ictimai mənafelər və dövlət qaydaları arasındakı müxtəliflik təşkil edir. Dövlət daha yüksək inkişaf pilləsində duraraq, əxlaqi bütövlülük, azadlığın gerçəkləşməsi (bu da ideala, ağlın mütləq məqsədinə nail olmaq deməkdir) üçün çalışır. Hegel qeyd edirdi ki, fəlsəfə təbiətin qanunlarını olduğu kimi öyrəndiyi halda, hüquq və dövlət problemləri haqqında göstərişi fəlsəfənin özündən gözləyirlər. Əsl vəzifə burada həqiqətin mümkünlüyünü başa düşməkdir. Təfəkkür və varlıq qanunları eyni olduğu üçün, bu, elə ağlın, fəlsəfənin dərk edilməsi qabiliyyətindən irəli gəlir. Hər bir fərd öz zəmanəsinin övladı olduğu kimi, fəlsəfə də dövrün təfəkkürdə ifadə olunmuş ruhudur. Hobbs və Russonun dəyişilməz, sabit, təbii hüququ, Hegeldə dialektikanın inkişaf qanunlarına əsasən müsbət (vətəndaş) hüququnda tədricən gerçəkləşən azadlıq ideyası ilə əvəz olunur.

K. Marks və F. Engels cəmiyyətin insanların qarşılıqlı fəaliyyətinin məhsulu olduğunu qeyd edirlər. Engels "Təbiətin dialektikası" əsərində yazırdı: "İnsanlar öz əməllərini təlabatla yox, təfəkkür ilə izah etməyə vərdişlidirlər, əslində isə tarixi prosesin əsas məzmununu həqiqi həyatın istehsalı və təkrar istehsalı təşkil edir. Cəmiyyətin iqtisadi bazisi aparıcı rol oynayır, lakin bununla yanaşı tarixi inkişafa, onun formalarına üstqurumunun müxtəlif tərəfləri: dövlət quruluşu, hüquqi formalar və onların insan şüurunda inikası, siyasi, hüquqi, fəlsəfi nəzəriyyələr, dini baxışlar təsir göstərir". İqtisadi hərəkat zərurətdir və öz yolunda bir çox təsadüflərlə üz-üzə gəlir. Cəmiyyətdə insanlar şüurlu şəkildə, məqsədyönlü fəaliyyət göstərirlər, bunula belə tarixin inkişafı daxili, ümumi qanunlara tabedir. Tarixdə təsadüfün rolu çox böyükdür, amma burada aparıcı rolu iqtisadi münasibətlər oynayır. İqtisadi münasibətlər dedikdə Marks və Engels əmək bölgüsü əsasında insanların yaşamaq üçün təşkil etdiyi istehsal üsulunu, mübadilə, bölgü və istehlakı nəzərdə tuturdular. Buraya əmək vasitələri, o cümlədən texniki və coğrafi şərait də daxildir. İnsan fəaliyyəti predmetli xarakter daşıyır, həqiqi fəaliyyət hissi subyektivdir. Onlar "vətəndaş cəmiyyəti" anlayışını "insan cəmiyyəti" anlayışı ilə əvəz etdilər. Onların fikrincə, istehsel üsulu növləri tarixdə bir-birini əvəz edir, bunun aparıcı tərəfi mülkiyyət formasıdır. İstehsal üsulunun iki tərəfini məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri təşkil edir. İctimai-iqtisadi formasiyanın əsasında istehsal üsulu forması durur, ona uyğun iqtisadi, siyasi, ideoloji və digər münasibətlər formalaşır və inkişaf edir. Tarixdə bir neçə formasiya mövcud olub: quldarlıq, feodalizm, kapitalizm. Formasiyaların bir-birini əvəz etməsinin əsas səbəbi istehsal üsulunda baş verən dəyişikliklərdir.

Sosial sistem aşağıdakı xassələrinə görə təbiət sistemlərindən fərqlənir: Hər şeydən əvvəl göstərilməlidir ki, cəmiyyəti təşkil edən elementlər, yarımsistemlər və səviyyələr son dərəcə rəngarəngdir, onların funksiyaları, əlaqələri və qarşılıqlı münasibətləri çox mürəkkəbdir. Digər tərəfdən sosial sistemi təşkil edən elementlər öz keyfiyyətinə görə müxtəlifdir, burada təkcə maddi deyil, həm də ideal, mənəvi hadisələr vardır. Buna görə də onu tədqiq edərkən müxtəlif elmlərin (humanitar və təbiət elmlərinin) metodlarından kompleks şəkildə istifadə olunmalıdır. Sonra sosial sistemin əsas elementi olan insanın unikal xarakteri onu təbiətdən fərqləndirilir. Belə ki, insan öz fəaliyyətinin, davranışının forma və üsullarını sərbəst surətdə və geniş diapazonda seçə bilir. Bunun nəticəsində cəmiyyətin inkişafında qeyri-müəyyənlik dərəcəsi yüksək olur. Burada hadisələrin gələcək nəticələrini irəlicədən müəyyən etmək çox vaxt mümkün olmur.

Sosial sistem qapalı ola bilməz. Sosial sistemin açıq olması o deməkdir ki, cəmiyyət daim ətraf mühit ilə maddələr, enerji və informasiya mübadiləsində olur. Buna görə də ictimai sistem qeyri-müvazinət vəziyyətində olan sistemlərdədir. Onun qeyri-müvazinət xarakteri həm də bunda ifadə olunur ki, sosial sistemə daxil olan yarımsistemlər və tərəflər öz səviyyəsinə görə eyni deyildir, onlar arasında müəyyən fərqlər və dialektik ziddiyyətlər mövcuddur. Sosial sistemin açıq xarakteri və qeyri-müvazinətli olması onun ədəbi həyatını təmin edir.

Cəmiyyət bir sıra xassələrə malikdir: özfəaliyyət (fəaliyyətin kənardan gətirilməməsi), öz-özünü təşkiletmə; özinkişaf (inkişaf mənbəyinin daxildə olması) və öz-özünə kifayət olması.

Birinci üç əlamət həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də ayrılıqda onun hər sferasına və qruplarına aiddir. Dördüncü xassə isə yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyəti səciyyələndirir. Özünün özü üçün kifayət etməsi xassəsi o deməkdir ki, sistem öz fəaliyyəti ilə onun mövcudluğu üçün lazım olan şəraiti yarda və təlabatlarını ödəyə bilir. Bu keyfiyyət sosial sistemi onun ayrı-ayrı yarımsistemlərindən və tərəflərindən fərqləndirir. Başqa sözlə cəmiyyətin heç sahəsi, heç bir fəaliyyət növü ümumidən təcrid olunmuş halda normal yaşaya bilməz. Yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət bütün fəaliyyət növlərinin, sosial subyektlərin və sosial insitutların vəhdətini təmin etməklə öz-özünü təminetmə xassəsinə malikdir. Beləliklə, sosial sistem müxtəlif səpkilərə malikdir. Onu təhlil edərkən fəaliyyət növləri, "sosial münasibətlər, sosial birlik formaları" ictimai insitutlar mütləq nəzərə alınmalıdır.

Cəmiyyətin son dərəcə mürəkkəb olması onu izah edən baxışların da müxtəlifliyini şərtləndirir. Sosial fəlsəfədə cəmiyyətin üç əsas nəzəri modeli geniş yayılmışdır:

• naturalizm,
• idealizm,
• materializm.

Birinci mövqe, naturalizm (təbiət təbii olan deməkdir) tarixən daha qədimdir. Onun mahiyyətini cəmiyyətin təbii-bioloji amillər (təbii sərvətlər, mühit iqlim və sair) ilə izah olunması təşkil edir.

Cəmiyyətə idealist yanaşma sosial həyatda əbədi ideyanın, dünya zəkasının, idealın, mənəvi amillərin müəyyənedici rol oynadığını sübut etməyə çalışır.

Nəhayət, materializm cəmiyyətin izahındə maddi amillərdən: sosial varlıqdan, maddi nemətlər istehsalından çıxış edir.

Qeyd edək ki, bu üç baxış bir-birindən tam təcrid olunmuş halda mövcud deyildir. Onlar bir-birilə xeyli yaxındır və bəzən də çulğalaşmış şəkildə çıxış edir. Məsələn, naturalizmdə bəzən həm materializm ünsürləri (cəmiyyətin təbii izahı, mexanisizm, sosial darvinizm və sair), həm də idealizm (panteizm və hilozoizmin nümunəsində) əlaqəli şəkildə çıxış edir.

• OpenStax. Introduction to Sociology, 3rd edition (PDF). Rice University. 2021. səh. 99. 2022-10-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF).