Spam

Spam — kütləvi olaraq yayılan və eyni zamanda alınması arzuolunmaz olan reklam və ya digər məzmunlu məlumatdır. İlk növbədə spam termini elektron məktublara şamil olunur. Başqa sözlə, spam – tələb edilməmiş məlumatların kütləvi və anonim göndərilməsidir.^[1] Burada anonim yayma dedikdə məlumatların gizli və ya saxta əks ünvanla avtomatik yayılması başa düşülür. Hazırda elə spam göndərən yoxdur ki, o öz ünvanını və göndərmə yerini gizlətməsin.

SPAM sözünün yaranma tarixi 1937-ci ilə təsadüf edir. SPAM – Hornel Foods şirkətinin məhsulu olan donuz konservlərinin adıdır. Spam – 1920-30-cu illərdə çox məşhur olan ət konservlərinin adıdır. Spam ingiliscə SPices hAM – "istiotlu vetçina" (qaxac edilmiş donuz əti) kimi izah edilir. Kütləvi reklam kampaniyaları və məhsulun ucuzluğu onu qısa zamanda bütün Amerikada istehlak edilən məhsula çevirmişdir. 80-ci illərdə Usenet konfranslarında çoxlu sayda reklam məzmunlu elektron ismarışlar yayılmağa başladıqda, onları 40-cı illərin kütləvi konserv reklamları ilə müqayisə edirdilər. Beləliklə "spam" sözü yeni məna qazanmış oldu.

Bu termin Hormel şirkəti tərəfindən icad edilmiş və ticarət markası kimi qeydiyyatdan keçirilmişdi, 1930-cu illərdə şirkətdə nəhəng miqdarda satılmayan köhnə ət yığılıb qalmışdı. 1937-ci ildə şirkət yığılıb qalmış ətin satışı üzrə marketinq kampaniyasına başladı. Spam termini belə meydana çıxdı.

"Spam" termini keçən əsrin sonlarında müxtəlif şirkətlər öz reklam məlumatları ilə yeniliklər konfransı "Usenet"ə hücuma başladıqda yenidən işlədilməyə başladı. Usenet texnologiyası məlumatların istənilən cür süzülməsini nəzərdə tutur, buna görə də Usenet administratorları tez reaksiya verirdilər – spam öz məqsədinə çatana kimi spamı silirdilər. "Usenet"də uğursuzluğa düçar olan spamerlər (spam fəaliyyəti ilə məşğul olanlar) reklamın ünvanlar qrupu üzrə göndərilməsinə keçdilər. Buna görə də bu gün öz e-poçt ünvanını qeydiyyatdan keçirən hər bir İnternet istifadəçisi tez və ya gec spamla qarşılaşır.

Spamın ən geniş yayılmış növü elektron məktublardır. Spamerlər xüsusi proqram robotlar vasitəsilə (və ya nadir hallarda əl ilə) elektron poçt ünvanlarını veb səhifələrdən, forumlardan, qonaq kitablarından, veb çatlardan və s. mənbələrdən toplayırlar. Bu tip robotlar bir saat ərzində minlərlə ünvan toplaya bilirlər. Ünvan toplamaq üçün istifadə edilən digər üsulda spam təsadüfi ünvana göndərilir və məktub server tərəfindən qəbul edildiyi halda o ünvan siyahıya əlavə edilir. Bəzi şirkətlər yalnız bu cür ünvanları toplayıb, ünvanlardan tərtib edilən bazanı digər spamerlərə satırlar. Beləliklə, elektron ünvana gələn spamın səbəbi həmin ünvanın hər hansı bir üsul ilə spamerlə məlum olmasıdır. Bu üsullardan bəziləri aşağıda göstərilmişdir:

• Elektron ünvanının sahibi öz ünvanını inetnet səhifəsində – forumda və ya qonaq kitabında açıq şəkildə göstərmişdir. Robot bu ünvanı səhifədə taparaq spam bazasına əlavə etmişdir.
• Elektron ünvanı sadə sözdən ibarət oldugundan spamerlər lüğət vasitəsilə onu tərtib etmişlər. Məsələn: [email protected] ünvanının birinci hissəsi lüğətdə mövcud olan söz olduğundan.
• Ünvanın sahibi və ya yazışdığı adamın kompyuterində virus və ya troyan mövcud olduğuna görə. Bu halda virus/troyan həmin adamın bütün ünvan kitabçasını spamerin istifadəsi üçün göndərə bilər.
• Şirkətin işçilərinin ünvanları bir işçi tərəfindən spamerlərə satıldığından.

Elektron poçt spamları adətən bu xüsusiyyətlərə malik olur:

• Anonim göndəriş: məlumatlar gizli və ya saxta əks ünvanla avtomatik göndərilir. Hazırda öz ünvanını və göndəriş yerini gizlətməyən spamer yoxdur.
• Kütləvi göndəriş: məlumatlar yüzlərlə, minlərlə, hətta milyonlarla ünvana göndərilir. Məhz kütləvi göndəriş spamerlər üçün əsil biznes və istifadəçilər üşün həqiqi problemdir. Səhvən göndərilmiş azsaylı məlumatlar spam deyil, arzuolunmaz poçt hesab edilir.
• Tələb edilməmiş göndəriş: məlumat alan şəxsin istəyinin əksinə olaraq onun ünvanına göndərilir. Lakin konfranslar və abunə üzrə göndərişlər «spam» kateqoriyasına düşməməlidir.

İCQ, MSN və Yahoo Messenger! kimi ani ismarış xidmətlərinin geniş istifadəsi ilə, spamerlər bu şəbəkələrdən də istifadə etməyə başladılar. Spamerlər bu xidmətlərin istifadəçi axtarış sistemindən istifadə edərək onlara reklam xarakterli ismarışlar göndərir.

Son zamanlar internetdə məşhurlaşan Bloq və Vikilərin xüsusiyyəti onların səhifələrinin asanlıqla redaktə olunmasındadır. Spamerlər bundan istifadə edərək reklam məzmunlu yazıları bu səhifələrə əlavə edirlər.

Spam yalnız internet vasitəsilə deyil, həmçinin mobil telefonlara qısa mesaj (SMS) vasitəsilə göndərilə bilər.

• Əmtəənin reklamı. Bu növ məktublar hər hansı əmtəəni tərifləyir və əmtəə ilə ətraflı tanış olmaq və əmtəəni sifariş etmək üçün sayta istinadlar və ya telefon nömrəsi göstərilir.
• Saytın "raskrutka"sı. İnformasiya müxtəlif ola bilər, lakin əsasən çox yaxşı və/və ya pulsuz nə isə reklam edilir. İstinad isə bu informasiya ilə heç bir əlaqəsi olmayan sayta aparır. Saytın reytinqi aldadılmış qonaqların hesabına artır. Bəzən istinad tamam boş ola bilər, proqram isə sayğac olan səhifəni yeni pəncərədə açır.
• Pullu zənglər. Əmtəə reklam edilir və telefon nömrəsi göstərilr. Zəng edərək siz ancaq avtocavab eşidirsiniz, sonra isə zəngə görə sizə ödəniş hesabı gəlir.
• Pul piramidalarının reklamı. Misli görünməmiş qazanc vəd edirlər, ancaq əvvəlcə siz kiçik bir məbləği göstərilən ünvana göndərməlisiniz.
• İnformasiyanın toplanması. Sorğu və ya sifariş adı altında anketi doldurmanızı və Sizin məlumatları göstərilən ünvana göndərmənizi xahiş edirlər.
• Troyanın göndərilməsi. Troyan lazımi informasiyanı sizin kompyuterdən toplayır (parollar, provayderin telefon nömrələri və s.) və onu lazımi yerə göndərir.
• Sair. Viruslar və ya daha nə isə sadəcə dəcəllik üçün göndərilir.

Spamın yaratdığı təhdidləri üç kateqoriyaya bölmək olar:

1. vətəndaşlar üçün təhdidlər;
2. təşkilatlar üçün təhdidlər;
3. qlobal infrastruktura təhdidlər.

Spamın artan həcmi internet-provayderlərin göstərdiyi xərclərin artmasına səbəb olur: onlar kanalların buraxma qabiliyyətini artırmağa, böyük həcmdə informasiyanın saxlanması üçün daşıyıcıların miqdarını və tutumunu artırmağa məcbur olurlar. Eyni zamanda böyük həcmdə lazımsız poçt məlumatlarının emalı üçün zəruri texniki dəstəyin həcmi də artır.

Spam texnologiyaları onlarla mübarizə vasitələri mürəkkəbləşdikcə daha da incə olurlar. Qadağanedici və təşkilati əks-tədbirlər istifadəçi səviyyəsində, texnoloji həllər – korporativ səviyyədə, qanunvericilik həlləri isə – qlobal, beynəlxalq səviyyədə daha səmərəlidir.

Spam – İnternetin mərkəzləşdirilməmiş və təbiətinə görə kökünü tamam kəsmək mümkün olmayan problemdir. Buna baxmayaraq qanunvericilik əks-tədbirləri elə hüquqi sistem yaratmağı təmin edər ki, spam alan onun çərçivəsində ziyanın ödənilməsini tələb edə bilər.

Texnoloji həllərə misal RFC 2821-ə uyğunluğun yoxlanması, kontentin yoxlanması, "qara" və "ağ" siyahıların tərtibi və yoxlanması ola bilər. Məsələn, RFC 2821 elektron poçt məlumatlarını aşağıdakı hallarda çıxdaş edir:

• mənbənin IP-ünvanı göndərənin qurğusunun adına uyğun gəlmir;
• tərs ünvan müəyyən edilə bilmir;
• məlumatın gəldiyi server hostunun adı tam domen adı deyil.

Spamla mübarizə proqramı Anti-Spamer məktubların başlığını – göndərənin ünvanını və məktubun mövzusunu oxuyur. Sonra göndərənin ünvanı "ağ siyahı" ilə müqayisə edilir – əgər beləsi varsa, məktub buraxılır, əks halda ünvan "qara siyahı"ya salınır, məktub silinir və cavab göndərilir ki, məktub bloka alınıb. Əgər ünvan sizin verdiyiniz mövzudan gəlirsə, onda ünvan avtomatik "ağ siyahı"ya salınır. "Qara siyahı"dan olan hər bir ünvan üçün təkrarlar sayğacı var, təkrarların sayı verdiyiniz limiti keçməyə başlayırsa, proqram bu ünvanla nə etmək lazım olduğunu yoxlayır: "ağ siyahı"ya salmalı, yoxsa belə məktubları dərhal məhv etməli.

Spamerlər öz qurbanlarının e-poçt ünvanlarını müxtəlif üsullarla tapırlar:

• veb-saytlar axtarırlar;
• elan lövhələri, forumlar, çatlar, Usenet News və s. axtarırlar;
• xüsusi adlar və çox işlənən sözlər lüğəti üzrə «asan» ünvanlar seçilir (jonh@, mary@, alex@, info@, sales@, support@);
• sadə sınaqlarla «qısa» ünvanlar (aa@, an@, bb@, abc@) seçilir.

Bunları nəzərə alaraq aşağıda izah edilən qaydalara əməl edilməsi spamın miqdarını minimuma endirə bilər:

1. Bir neçə elektron poçt ünvanından istifadə etmək: birindən şəxsi yazışmalar üçün və ən azı birindən isə forumlarda, çatlarda, göndəriş siyahılarında və digər ümumi servis və saytlarda qeydiyyatdan keçmək üçün istifadə etmək.
2. Şəxsi yazışma üçün çətin güman edilən elektron poçt ünvanı seçmək. Spamerlər aşkar adların, sözlərin və ədədlərin köməyi ilə mümkün ünvanlar qururlar. Bu məsələnin həllinə yaradıcı yanaşın (və ünvanda ad və familiyanızdan istifadə etməmək).
3. Ümumi resurslarda istifadə edilən e-poçt ünvanını müvəqqəti hesab etmək. Bu ünvana spam gəlməyə başladıqda sadəcə onu dəyişdirmək.
4. Spam-məlumatlara cavab verməmək. Spamerlər çox zaman işlək elektron poçt ünvanını aşkarlamaq üçün bu cavabları qeydə alırlar. Beləliklə, spam-məktuba cavab ancaq sizin gələcəkdə spam almaq riskinizi artırır.
5. Guya "göndəriş siyahısından çıxmağı" təklif edən istinadlara əl vurmamaq, çünki bununla elektron poçt ünvanınızın işlək olduğunu spamerə bildirilir. Spamerlər onu öz göndərişlərinə yenə daxil edəcəklər.
6. Şəxsi yazışmalar üçün olan elektron poçt ünvanını ümumi resurlarda göstərməmək. Əgər bu ünvanı ümumi resurslarda göstərmək lazım gəlirsə, onu elə yazmaq lazımdır ki, spamerlərin tətbiq etdikləri avtomatik ünvan yığan vasitələr onu aşkarlaya bilməsinlər (məsələn, [email protected]. əvəzinə "joe-dot-smith-at-mydomain-dot-com").

Bəzi dəyərləndirmələrə görə son zamanlarda spam və virus məzmunlu elektron məktubların sayı bütün göndərilən məktubların 85%-95%-ni təşkil etməkdədir. Digər spam növlərində bu rəqəm nisbətən azdır.

• 1978 – spam 600 ünvana göndərilmişdir ^[2]
• 1994 – ilk genişmiqyaslı spam 6000 xəbər qrupuna göndərilərə, milyonlarla insanlara çatmışdır ^[3]
• 2005 – (İyun) gündə 30 milyard
• 2006 – (İyun) gündə 55 milyard ^[4]
• 2006 – (Dekabr) gündə 85 milyard

Azərbaycanda poçt xidməti göstərən Box.az saytının statistikasına əsasən 2009-cu ildə Box.az-a daxil olan məktubların təqribən 90%-i məhz spam olub.^[5]

Spam məktublarında ən çox reklam ediləm məhsul və xidmətlər: pornoqrafik saytlar, müxtəlif dərmanlar, printer kartricləri, proqram təminatları və mövcud olmayan Universitetlərin saxta diplomları, Mərkəzi Afrikada (əsasən Nigeriya) vəsiyyət edilmiş milyardlarla dollar.

• Spam nədir? (Sayt İngiliscədir (What is SPAM?)) Arxivləşdirilib 2011-05-09 at the Wayback Machine
• Spam kimə və nəyə görə lazımdır? (Sayt Ruscadır (Кому и для чего нужен СПАМ?)) Arxivləşdirilib 2007-03-20 at the Wayback Machine