Töhfeyi-Sami — Şah İsmayılın oğlu Sam Mirzə Səfəvi tərəfindən qələmə alınan şairlərin həyat və yaradıclığından bəhs edən təzkirə. Bu təzkirə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk təzkirə hesab edilir. Fars dilində qələmə alınmışdır. Türk şairlərə və onların yaradıcılığına ayrı bir fəsilin həsr edildiyi ilk təzkirədir. Sam Mirzədən sonra yaşayıb yaratmış Əli Qulu Xan və Rıza Qulu Xan Hidayət kimi təzkirəçilər “Töhfeyi-Sami”dən təsirləniblər.
| Töhfeyi-Sami | |
|---|---|
| Janr | təzkirə |
| Müəllif | Sam Mirzə Səfəvi |
| Orijinal dili | Farsca |
| Yazılma ili | 1550-1562-ci illərdə |
Əbül Nəsir Sam Mirzə Səfəvi dövlətinin qurucusu I Şah İsmayılın oğludur. 1517-ci ilin sonlarında Şah İsmayıl qışlaq üçün Naxçıvana yollandı. Şah İsmayıl Naxçıvana doğru hərəkət edərkən bir həftənin ərzində üç oğlan övladı dünyaya gəldi və mənbələrdə olan məlumatlara görə, Şah İsmayıl bu övladlarının doğulmasını çox böyük sevinc və şadyanalıqla qarşıladı. Bu üç övladdan birincisi Şah İsmayıl Marağada olarkən, 1517-ci il sentyabr ayının 8-də dünyaya gəldi və onun adını Sam Mirzə qoydular. Şah İsmayıl, Sam Mirzənin anadan olmasına görə böyük miqdarda nəzir-niyaz payladı və Durmuş xan onun lələsi təyin edildi.[1] 1521-ci ildə Şah İsmayıl qərara aldı ki, Təhmasib Mirzənin yerinə onun digər oğlu Sam Mirzə Xorasan vilayətinin hakimi təyin edilsin və Durmuş xan da onun lələsi olsun.[2]Semnan sərhədindən başlayaraq Təxarestan sərhədinə qədər olan ərazilər Əbülnəsr Sam Mirzənin idarəçiliyi altına verilird Bu tarixdən etibarən Xorasanın idarəçiliyi ona həvalə olunmuşdu.[2] I Şah Təhmasib hakimiyyətə gəldikdən sonra Sam Mirzənin Xorasanda hakimliyini tanıyan fərman imzaladı. 1524-cü ildə özbək qoşunları Xorasana daxil olaraq, Herat şəhərini ələ keçirdi. Bu zaman Durmuş xan ilə birlikdə özbəklərlə mübarizə aparıb onları Heratdan uzaqlaşdırmağa müvəffəq oldu.[3]
1525-ci ildə Durmuş xanın vəfatı ilə qardaşı Hüseyn xan Şamlı Sam Mirzənin yeni lələsi təyin olundu. 1527-ci ildə Übeydulla xanın Herata hücumunu dəf etsə də, 1529-cu ildə baş verən hücum zamanı Hüseyn xan Şamlı ilə məsləhətləşib şəhəri tərk edərək Sistana doğru yola düşdü.[4] Sistan hakimi onları mehribanlıqla qarşılayıb yola saldı. 1530-cu ildə Səfəvilərə qarşı itaətsizlik göstərən Kic və Məhran hakimi Məlik Dinarı və qüəvvələrini məğlub edib Farsa hərəkət etdilər və qış fəslini burada keçirdilər. 1531-ci ildə Sam Mirzə lələsi Hüseyn xan Şamlı ilə birlikdə Şah Təhmasibin hüzuruna gəlir. Şah Hüseyn xan Şamlını vəkil və əmir əl-üməra təyin edir.[5] 1534-cü ildə Sam Mirzə yenidən Xorasan hakimi olur və bu dəfə Ağzıvar xan Şamlı onun lələsi vəzifəsinə gətirilir. Şah Təhmasib Heratda ikən Hüseyn xanın həmtayfası olan Başdan Qara adlı bir nəfər şahın piyaləsinə zəhər tökmək üçün cəhd göstərmişdi. Hüseyn xanın tərbiyəçisi (lələsi) olduğu qardaşı Sam Mirzənin xeyrinə I Şah Təhmasibi devirməyə yönəldilmiş fəaliyyətdə ittiham etmişdilər. Həmçinin Sam Mirzənin xəyanəti barədə xəbər verən “Şərəfnamə”yə görə, Sam Mirzə özünü I Sultan Süleymanın vassalı kimi tanımışdı. Nəticədə Hüseyn xan Şamlı edam edildi.[6] Gizli planı ifşa olunan Sam Mirzə Ağzıvar xan Şamlı ilə birlikdə 1535-ci ildə Heratda şaha qarşı üsyan qaldırdı. Bu xəbəri eşidən Sultan Süleyman Sam Mirzəni Səfəvi hökmdarı kimi tanımağa qərar verdi. Qiyam uğursuluqla nəticələndi və Qənhadar şəhəri yaxınlığında Sam Mirzə və ordusu Mirzə Kamran tərəfindən məğlub edildi. Ağzıvar xan Şamlı öldürüldü. Sam Mirzənin məğlub edilməsi xəbərini eşidən Übeydulla xan yenidən Herata hücum çəkib şəhəri ələ keçirdi. 1549-cu ildə Sam Mirzə üsyankar fəaliyyətlərinə görə Qəhqəhə qalasına həbs edilsə də Şah Təhmasib çox keçmədən onu bağışladı. Lakin onu heç bir yerə hakim təyin etmədi.[5]
1549-cu ildə şahın əmri ilə Ərdəbil hakimi təyin edilmiş 1562-ci ilə qədər bu vəzifəni icra etmişdir. 1562-ci ildə Sam Mirzənin yenidən itaətsizlik edəcəyi barədə xəbərlər Şah Təhmasibə yetişdirildikdə o yenidən Sam Mirzəni Qəhqəhə qalasına həbs etdirdi. Sam Mirzə ömrünün son illərini burada keçirmişdir.[7]
Sam Mirzə şahzadə kimi görkəmli alim və şairlərdən dərs almışdı. Xəttat, təliq və şikəstə xətlərinin mahir ustası olan Sam Mirzə tarixə həm də şair kimi düşmüşdür. Şeirlərini Sami təxəllüsü ilə qələmə alan şahzadənin ən məşhur əsəri “Töhfeyi-Sami” təzkirəsidir.
Təzkirəni tədqiq edən ingilis alimi E.Broun əsərin çap olunmasının vacibliyini bildirmişdi. Türk ədəbiyyatşünas alim M.F.Körpülü Azərbaycan Yurd Bilgisi jurnalında çap olunan “Sam Mirzə və əsəri” adlı məqaləsində bu təzkirədən bəhs edərək yazır:[8]
“XVI əsrdə yetişmiş türk və fars şairlər xüsusilə də Azərbaycan, yəni şərqi oğuz türk ədəbiyyatı haqqında məlumat almaq üçün müraciət ediləcək ən başlıca mənbələrdən biri şahzadə Sam Mirzənin Töhfeyi-Sami təzkirəsidir.”
Azərbaycanlı alim Əliyar Səfərli isə digərlərinin əksinə təzkirə haqqında öz tənqidlərini bildirib. Belə ki, Sam Mirzəsinin Şah İsmayıldan fərqli olaraq farspərəst olduğunu, fars dili və mədəniyyətinə pərəstiş etdiyi və atasının Azərbaycan dilində yaratdığı zəngin ədəbi irsə etinasız yanaşdığı, təzkirəsində mütəəsüb bir fars kimi hərəkət edərək, əsərlərinin mühüm qismini azərbaycanca yazmış olan Xətainin şeirlərindən nümunə üçün yalnız farsca beyt verdiyini qabardır. A. Topalova “Ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində təzkirələrin rolu və Ağa Məhəmməd Müctəhidzadənin Riyazül-aşiqin təzkirəsi” kitabında alimin bu fikirləri ilə razılaşır və fars dilində qələmə alınmış təzkirələri tənqid edərək yazır:[9]
“Sam Mirzənin, Lütfəli bəy Azərin və Mir Möhsün Nəvvabın təzkirələrində isə Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən , Azərbaycan ədəbiyyatından bu və ya digər dərəcədə bəhs olunsa da, biz türkcə təzkirələrdə olan vətən, millət, xalq təşəbbüskeşliyini bu əsərlərdə görmürük.”[9]
Azərbaycan ədəbiyyatşünası Vüsalə Musalı məsələni digər bir tərəfdən dəyərləndirərək bildirir ki, Sam Mirzə Xətainin türkcə şeirlər yazdığını da qeyd etmiş, bəzi şairlərin yaradıcılığından bəhs edərlən onların türkcə şeirləri olduğunu xüsusi vurğulamış, Sultan Hüseyn Bayqara və Zahirəddin Babur şah kimi hökmdarların türkcə şeirlərindən nümunələr gətirmişdir. Sam Mirzə özündən əvvəlki təzkirəçilərdən fərqli olaraq ilk dəfə böyük türk şairlərinə xüsusi bir fəsil ayırmağı zəruri hesab etmiş və “Töhfeyi-Sami”nin VI fəslini türk şairlərinə həsr etmişdir.[10]
Şairlərin həyat hekayələri və qələmə aldığı əsərlər haqqında məlumatların yer aldığı “Təzkirələr”ə türk və İran ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinir. İran coğrafiyasında türk mədəniyyəti və türkcə şeirlər yazan şairlər haqqında da məlumatların yer aldığı “Töhfeyi-Sami” təzkirəsi XVI əsr Səfəvi dövlətində yaşayan şairlər haqqında bioqrafiya kitabıdır. Kitab öz adını müəllifi Sam Mirzədən alıb.[11]
Sam Mirzə əsərini yazarkən Əlişir Nəvainin "Məcalisün-nəfais" əsərindən təsirlənmişdir. O, şairlər haqqında məlumat toplayarkən bu şairləri tanıyan insanlarla görüşmüş, geniş araşdırmalar aparmışdır. Sam Mirzənin təzkirəsində Səfəvi dövlətinin ictimai quruluşu haqqında da məlumat əldə etmək mümkündür. Sam Mirzədən sonra təzkirələr yazan Əli Qulu Xan və Rıza Qulu Xan Hidayət kimi təzkirəçilər “Töhfeyi-Sami”dən təsirləniblər.
Sam Mirzənin yaradıcılığında Səfəvilərin “On iki imam şiəliyini” rəsmi məzhəb elan etməsinin təsiri hiss olunur. Məsələn, Səfəvi dövlətinin düşməni olan özbək hökmdarı Abdulla xan haqqında danışarkən onu qaniçən, qəddar, amansız bir insan kimi təqdim edirdi. O əsərində şişirdilmiş ifadələr işlədib, Abdulla xanın Xorasan və Səfəvi dövlətinin digər şəhərlərini viran etdiyini, 40 mindən çox insanın ölümünə səbəb olduğunu yazmışdır. Şübhəsiz ki, Sam Mirzə bu cür ifadələrdən istifadə edərək özbəklərlə Səfəvilər arasındakı düşmənçiliklə bağlı öz mövqeyini nümayiş etdirirdi.[11]
Dövrün şairlərindən bəhs etdiyi əsərində həm də çox tanınmayan şairlərdən də bəhs edən müəllifin adını çəkdiyi bu şairlərə başqa təzkirələrdə rast gəlinmir. Əsərdə Səfəvi dövrünün şairlərindən xüsusən də XVI əsrdə yaşamış və yaratmış 714 şairdən qısa şəkildə danışılır.[12]
Əsərin nə zaman və harada yazıldığı haqda təzkirəçi hər hansı bir məlumat verməyib. Bəzi tədqiqatçılar əsərin 1550-1561-ci illər ərzində yazıldığı fikrini irəli sürüblər. Belə qənaətə gəlmək olar ki, Sam Mirzə əsərini Ərdəbil hakimi olduğu zamanlarda yazıb. Təzkirə müqəddimə və “səhifə” adlandırılan yeddi fəsildən həmçinin xatimədən ibarətdir.
Əsərin fəsilləri belədir:
Əsərin müqəddiməsində müəllif əvvəlcə şeir haqqında məlumat verir və özündən əvvəlki təzkirəçiləri yada salır:
“Belə ki, “Baharıstan”, “Məcalisün-nəfais” və “Təzkirətüş-şüəra” bu təbəqədəndir. Bu yaradıcı tayfadan xəbərsiz olan əsər yoxdur. Onların əsərlərinin böyük bir dövlət kimi məcmuələnib divan halına salınması aləmlərə nur saçan bir günəşin doğuluşuna bənzəyir. Şöləsi bizim günlərə qədər yetişməkdədir. Sonralar bu ləyaqətli fəsahət bayrağı və bəlağətli ayinlərin məcmuələnməsi işini bütün diyarlarda bağışladılar.”[14]
Təzkirənin xatiəsində müəllif təzkirəsini necə yazması haqqında məlumat və öz yaradıcılığından nümunələr verir. Sam Mirzə təzkirəsinə öz əsərlərindən 4 mətlə, rübai və qəsidə daxil etmişdir. Bunların sayı 32 beytdir.
Təzkirənin dünyanın müxtəlif kitabxana və kolleksiyalarında əlyazmaları var.
Azərbaycanda yerləşən nüsxələr[15]
Türkiyədə yerləşən nüsxələr[16]
Digər ölkələrdə yerləşən nüsxələr[15][16]