Tərif (məntiq)

Tərif, definisiya (lat. definitio — "hədd, sərhəd") — sözün və ya ifadənin mənasını təsvir edən cümlə; onun müəyyən bir anlayışa (ümumi anlayış, cins, sinif) aid olduğunu vurğulamaq və adın müəyyən edildiyi sinifdəki fərqli xüsusiyyətini göstərməklə adın mahiyyətini açan (atributları) məntiqi əməliyyat. Beləliklə, tərif ümumi anlayışdan və xüsusi fərqdən və ya müəyyənedicidən ibarətdir.

V. Boçarov və V. Markinə görə, tərif linqvistik ifadələrə (dil terminlərinə) ciddi şəkildə sabit məna verməkdən ibarət olan məntiqi prosedurdur^[1] .

Konnotativ təriflər də adlandırılan intensional təriflər, arzu olunan şeyi müəyyən şeylər toplusundan fərqləndirmək üçün zəruri və kifayət qədər şərtləri müəyyən edir. İntensional tərif aşağıdakıları ehtiva etməlidir:

• obyektin xassələrinin təsviri, eyni dəstdən başqa obyektlərlə müqayisədə təyin olunanı fərqləndirən xüsusiyyətləri;
• çoxluqdan seçim qaydalarını göstərməklə terminin mənasını izah etmək;
• digər anlayışların digər tərifləri ilə müqayisədə ən yaxın anlayışın və fərqləndirici xüsusiyyətlərin göstəricisi.

Ekstensional təriflər bu tərifin altına düşən bütün obyektlərin açıq siyahısına gəlir. Məsələn, "dünya müharibəsi"nin tərifini tarixçilərin "dünya müharibələri" olaraq təyin etdikləri bütün müharibələri sadalamaqla vermək olar.

Ekstensional təriflər birbaşa (bütün obyektlər açıq şəkildə göstərildikdə) və ya dolayı ola bilər. Birbaşa ekstensional tərif bəzən sadalanan tərif adlanır. Sadalanan təriflər yalnız sonlu çoxluqlar üçün mümkündür və yalnız nisbətən kiçik çoxluqlar üçün əlverişlidir.

Nümayiş xarakterli təriflər ekstensional təriflərə bir qədər bənzəyir. Onlar bir və ya bir neçə misalla, tərifə düşən çoxluğun digər üzvləri isə "bənzər", "oxşar" və s. kimi terminlərlə verilir. Belə təriflər dəqiq elmlərdə (riyaziyyat, fizika) istifadə oluna bilməz, lakin praktiki həyatda geniş istifadə olunur. Məsələn, hüquqi təcrübədə çaşdırıcı oxşarlıq anlayışından istifadə olunur, yəni iki obyekt, simvol və ya işarə o qədər oxşardır ki, istehlakçı onları asanlıqla çaşdıra bilir və ya hətta ayırd edə bilmir.

Tərifin ümumi ideyası onun bir şeyin varlığının mahiyyətini ifadə edən mühakimə kimi başa düşülməsinə əsaslanır. Aristotelə görə, obyektin əsas xüsusiyyətləri onun " mahiyyətini" (τò τí ėστι) təşkil edir və müvafiq olaraq onun tərifinin məzmununa daxil edilir^[2].

Tərifin bir şeyin mahiyyətini ifadə etməsi fikri sonradan nominal və real mahiyyətə bölünməyə səbəb olur. "İkinci Analitika"da bununla bağlı Aristotel bir tərifin ya bir şeyin varlığını, ya da mahiyyətini izah edə biləcəyini nümayiş etdirən bir arqument irəli sürür: bir şeyin adının mənası (Aristotel misal verir — "keçimaral") bu şeyin "mahiyyətini" bilmədən də bizim anlayışımıza əlçatandır, bu termin belə bir şeyin mövcud olub-olmadığını ifadə edirdi^[3]. Bu, orta əsr sxolastiklərinin quid nominis və ya "adın nə olması" ilə hər şeyin altında yatan təbiəti, quid rei və ya "şeylərin nə olması" arasındakı fərqi izah edir (Lokk kimi erkən müasir filosoflar müvafiq olaraq istifadə edirdilər). İngilis dilində "nominal mahiyyət" və ya "real varlıq" təyinatları) "Hobbit" sözü bu mövzuda olduqca əhəmiyyətli bir nümunədir. Onun bir quid nominis var, lakin heç kim hobbitlərin əsl təbiətini, onların quid rei-ni bilmir. Bunun əksinə olaraq, "insan" adı real obyekti (şəxsi) ifadə edir və müəyyən bir quid rei- yə malikdir. Beləliklə, adın mənası bir şeyin həqiqi mahiyyətindən fərqlidir, onun adına uyğun gəlmək üçün sonuncunun malik olması lazımdır. Bu fərq nominal və real təriflərə uyğun bölünməyə gətirib çıxarır. Nominal tərif adın mənasını izah edən, yəni "nominal mahiyyətin" olduğunu bildirən tərifdir. Həqiqi tərif, əksinə, bir şeyin həqiqi mahiyyətini — onun (bu şeyin) nə olduğunu ifadə edir.

Məntiqdə nominal tərif müəyyən işarə ifadəsinin (Dfd) mənasının formalaşdırıldığı tərifdir ("Beşbucaq" termini beş tərəfi olan çoxbucaqlıları ifadə edəcək"). Həqiqi tərif bir obyektin (Dfd) (real və ya mücərrəd) ona bitişik olan digər obyektlərdən bəzi fərqli xüsusiyyəti ilə fərqləndiyi tərifdir ("Beşbucaq beş tərəfi olan çoxbucaqlıdır"). Nominal və real təriflər qarşılıqlı tərcümə edilə bilər; eyni zamanda hər bir tərifdəki mənalı məlumat dəyişmir, yəni anlayışın müəyyən edildiyi əsas xüsusiyyətlər dəyişmir^[4].

1. ↑ Бочаров В. А., Маркин В. И. Введение в логику: Учебник. — М.: ФОРУМ; Инфра-М, 2010. — 560 с. — ISBN 978-5-8199-0365-0 (ФОРУМ); ISBN 978-5-16-003360-0 (Инфра-М)
2. ↑ Аристотель. Вторая Аналитика. Гл. 4.
3. ↑ Аристотель. Вторая Аналитика. Гл. 7.
4. ↑ Горский Д. П., Ивин А. А., Никифоров А. Л. Краткий словарь по логике. М.: Просвещение. Под ред. Д. П. Горского. 1991. 132–133. ISBN 5-09-001060-9.