Toxar dilləri

Toxar dilləri — Mərkəzi Asiyanın qədim Toxaristan bölgəsində (indiki qərbi Çin və indiki Qırğızıstan və Tacikistanın bəzi bölgələri) danışılan qədim Hind-Avropa dillər qrupu. Toxar dilləri təxminən IV–X əsrlərdə istifadə edilmişdir və bu dil qrupu haqqında məlumat əsasən arxeoloji qazıntılardan tapılan əlyazmalar vasitəsilə əldə edilmişdir. Bu dil qrupu Hind-Avropa dilləri arasında unikal yer tutur və iki əsas dili vardır:

Toxar dilləri
Takson —
Areal —
Təsnifat
Kateqoriya ???
Hind-Avropa dilləri
Toxar dilləri
Tərkib
—
Dil qrupunun kodları
ISO 639-2 —
ISO 639-5 —

1. Toxar A – arxaik və daha qədim formaya malik olan bu dialekt əsasən Buddist dini mətnlərdə istifadə olunurdu. Daha çox Toxar arxaik və ya Türfan dialekti kimi tanınır, qədim Türfan şəhəri ərazisində yayılmışdır.[1] 2. Toxar B – daha geniş yayılmış və istifadə edilmiş dialektdir. Kuça dialekti adlanır və əsasən gündəlik yazışmalar və digər mətnlərdə istifadə olunurdu.[2]

Xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Toxar dili Hind-Avropa dillərinin digər qollarından xeyli fərqlənir. Xüsusilə qrammatik quruluş və lüğət baxımından fərqli xüsusiyyətlərə malikdir və bu fərqlilik onun erkən dövrlərdə digər Hind-Avropa dillərindən ayrıldığını göstərir.

Toxar dilinin morfoloji xüsusiyyətləri digər Hind-Avropa dillərinə bənzəsə də, bəzi fərqli morfoloji xüsusiyyətlərə malikdir. Bu dillərdə, ismin hal və növləri üçün müxtəlif şəkilçilər və qrammatik dəyişikliklər var.[3]


Toxar dilində yazılmış mətnlər əsasən buddist mətnlər və hüquqi sənədlərdir. Toxar dili Brami əlifbasına əsaslanan xüsusi bir yazı sistemindən istifadə edir. Bu mətnlər arxeoloji qazıntılar zamanı Çinin Sincan bölgəsində aşkarlanmışdır.[4][5]

Əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Toxar dili Hind-Avropa dillərinin tarixini və yayılma yollarını anlamaq baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu dil Hind-Avropa dillərinin Asiya qitəsinə qədər necə yayıldığını və bu dillərin təkamülündə hansı dəyişikliklərin baş verdiyini öyrənməyə imkan verir. Toxar dili və onun dialektləri dilçilərə Hind-Avropa dillərinin erkən tarixinə dair dəyərli məlumatlar təqdim edir.[6]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Toxar dilinin tərifi və mənası". Kollinza İngilis dili lüğəti. 2019-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-18.
  2. ↑ Diringer, David. Əlifba: Bəşəriyyət tarixinin açarı (ingilis) (Second and revised). London: Hutchinson's Scientific and Technical Publications. 1953. 347–348.
  3. ↑ Walter, Mariko Namba. "Kuçada Toxar Buddizmi: 10-cu əsrdən əvvəl Çin Türküstanında Hind-Avropa Centum Danışanlarının Buddizmi" (PDF). Sino-Platonic Papers (ingilis). 85. 1998: 2–4. 2013-10-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-04.
  4. ↑ "Toxar". Princeton Buddizm lüğəti. 2023-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-04 – Kredo Reference vasitəsilə.
  5. ↑ "Toxar dilinə giriş". 2022-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-04.
  6. ↑ Kim, Ronald I. Yüzillik Yenidənqurma: Hetit, Toxar və Proto-Hind-Avropanın Davamlı Təftişi // Rieken, Elisabeth (redaktor). 100 Jahre Entzifferung des Hethitischen. Sprachgeschichte und Forschung-da Morphosyntaktische kateqoriyalar. Akten der Arbeitstagung der Indogermanischen Gesellschaft vom 21. bis 23. Sentyabr 2015, Marburqda. Wiesbaden: Reichert Verlag. 2018. səh. 170 (footnote 44). 15 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 September 2019.