Tsodilo


Tsodilo təpələri — Botsvana ərazisində yerləşən, qaya sənəti, qaya sığınacaqları və mağaralardan ibarət olan UNESCO-nun Ümumdünya irsi ərazisidir. 2001-ci ildə yerli xalqlar üçün bənzərsiz dini və mənəvi əhəmiyyəti, eləcə də bəşəriyyətin min illər boyu özünəməxsus məskunlaşması səbəbindən Ümumdünya irsi siyahısına daxil olmuşdur. UNESCO hesab edir ki, ərazidə 4500-dən çox qayaüstü rəsm var. Ərazi Uşaq təpəsi, Qadın təpəsi və Kişi təpəsi kimi tanınan bir neçə əsas təpədən ibarətdir.

Tsodilo
Tsodilo [* 1]
Ölkə Botsvana Botsvana
Tip Mədəni
Kriteriya i, iii, iv
Keçid 1021
Region Afrika [* 2]
Daxil edilməsi 2001  (25-ci sessiya)
Tsodilo xəritədə
Tsodilo
Tsodilo
  1. ↑ İngilis dilindəki rəsmi siyahı
  2. ↑ UNESCO-nun təsnifatına görə bölgə

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərazidə dörd əsas təpə var. Onlardan ən yüksəyi 1400 metr hündürlüyü ilə Botsvananın ən yüksək nöqtələrindən biridir. Dörd təpə ümumilikdə "Kişi" (ən yüksəyi), "Qadın", "Uşaq" və bir də adı açıqlanmayan bir təpə olaraq təsvir olunur. Onlar Şakave şəhərindən təxminən 40 km məsafədə yerləşirlər və təpələrə yaxşı vəziyyətdə olan torpaq yolla çatmaq olar.

Ən böyük iki təpənin arasında idarə olunan, hamam və tualetlərlə təchiz olunmuş bir düşərgə var. Düşərgə ərazidəki ən məşhur sənət əsərləri olan və 1958-ci ildə çıxan "Kalahari'nin İtmiş Dünyası" kitabında şəkillərini ilk olaraq izah edən Cənubi Afrikalı yazıçının şərəfinə adlandırılmış Lorens van der Post lövhəsinin yaxınlığındadır. [aydınlaşdırma lazımdır] Düşərgə yaxınlığında kiçik bir muzey və bir uçuş zolağı var.

Arxeologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnsanlar Tsodilo təpələrini min illər boyu rəsm və ritual üçün istifadə edirdilər. UNESCO təpələrdə minlərlə illik insan məskənini təmsil edən 500 fərdi yerin olduğunu təxmin edir. Təpələrin qaya sənəti yerli ovçu qruplarla əlaqələndirilib. Buşmenlərin əcdadlarının Tsodiloda bəzi rəsm əsərlərini yaratdığına və eyni zamanda mağaralarda və qaya sığınacaqlarında məşkunlaşdıqlarına inanılır. Bantu xalqlarının təpələrdəki bəzi sənət əsərlərinə cavabdeh olduğuna dair sübutlar var.[1] Bəzi rəsmlərin günümüzdən 24,000 il əvvələ aid olduğu bildirilmişdir.[2]

Kərgədan mağarası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zürafə[ölü keçid] təsviri

Kərgədan mağarası Qadın təpəsinin şimal ucunda yerləşir və burada rəsmlərin yerləşdiyi iki əsas divar var. Şimal divarda ağ kərgədanın təsviri (mağaraya adını verir) yerləşir və qırmızı bir zürafənin rəsmiylə parçalanmışdır.[1] Mağara döşəməsindəki qazıntılar bir çox daş alətlər üzə çıxardı. Bu mağarada dəvəquşu yumurtası qabığı, sümük alətlər, dulusçuluq və ya dəmir olmasa da, Son daş dövrü təbəqələrində bir neçə monqonqo (Kalaharidə geniş yayılmış çərəz) qabığı parçaları var.[1]

Qazıntılar zamanı tapılan kömür Afrika dəmir dövrünə, Son daş dövrünə və Orta daş dövrünə aid edilmişdir. Son daş dövrünün daş alətləri əsasən, kvars və yəşəm kimi yerli materiallardan hazırlanmışdır.[1] Mağaradakı Orta daş dövrü artefaktları əsasən hazırlanmış mərmi ucluqlarıdır. Ucluqların bəziləri tərk edilmiş və bəziləri isə məhv olmuş vəziyyətdədir.[1]

Kərgədan mağarasının rəsmləri əsasən şimal divarın üzərində yerləşir və ağ rəngli kərgədan istisna olmaqla əsasən qırmızı və ya qırmızı-narıncı piqmentlə rənglənmişdir. Kərgədan və zürafənin ətrafında müxtəlif rəngli, əsasən qırmızı rəngdə hənsi fiqurlar var.[1] Mağaranın qarşı divarı girintili-çıxıntılıdır. Divarın bu forması Tsodiloda tapılmış Son daş dövrünə aid çəkic daşları və ya cila daşlarından istifadə edilərək yaradılmış ola bilər.[1]

Ağ rəsmlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tsodilodakı[ölü keçid] Qırmızı və Ağ qaya təsvirlərinin müqayisəsi

Tsodilodakı ağ rəngli qaya sənəti Bantu xalqları ilə əlaqələndirilir. Ağ rəsmlərin bir çoxu Kişi Təpəsində yerləşən Ağ Rəsmlər Qaya Sığınacağı adlandırılmış yerdə yerləşir (Bu sığınacaqda qırmızı rəsmlər də var).[3] Ağ rəsmlərdə həm ev, həm də vəhşi heyvanlar, eləcə də insanabənzər fiqurlar təsvir olunur.[3] Onlardan bir qismi at üzərində təsvir edilmişdir, və bu da bunların 1800-cü illərin ortalarından, atların ilk dəfə əraziyə gətirildiyi vaxtdan sonra çəkildiyini göstərir.[3]

Kömür, dəvəquşu yumurtası qabığı və sümük nümunələrindən götürülmüş tarixlər Orta daş dövründən Son daş dövrünə qədər dəyişir.[3] (Ərazinin həmçinin yaxın dövrlərdə də istifadə edildiyinə dair dəlil var: ərazidəki qazıntıların üst qatlarında bir neylon düymə və Avropa şüşə muncuqlar tapılmışdır [3]) Son daş dövrü təbəqələrinə sümük artefaktları və mikroalətlərlə yanaşı çəkic daşları və cila daşları da daxil edilmişdir. Həmçinin dulusçuluq yonqarları, dəvəquşu yumurtası qabığından muncuqlar və monqonqo qabıqları da aşkar edilmişdir.[3] Orta

daş dövrü qalıqlarında isə digər daş alətlərə daş bıçaqlar da daxil idi.

Qırmızı rəsmlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tsodilo təpələrində qırmızı qaya sənətinin saysız-hesabsız nümunələri var və bütün ərazidə tapıla bilər. Kərgədan mağarasında bəzi qırmızı rəsmlər ağ kərgədandan daha yaşlı görünür.

  • Qırmızı heyvan təsvirləri
    Qırmızı heyvan təsvirləri
  • Kərgədan təsviri
    Kərgədan təsviri
  • İki kərgədan və inəyəbənzər bir fiqurun qırmızı rəngli rəsmi
    İki kərgədan və inəyəbənzər bir fiqurun qırmızı rəngli rəsmi
  • Solğun qırmızı rəngli təsvirlər
    Solğun qırmızı rəngli təsvirlər

Çökəklik qaya sığınacağı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qadın təpəsinin şimal-qərb tərəfində yerləşən bu ərazi adını sığınacaq divarlarında yerləşmiş çökəkliklərdən alır. Buradakı qırmızı rəsmlərdə həndəsi fiqurlar ilə yanaşı mal-qara təsvirləri də müşayiət olunur.[4] Kömür nümunələrinə görə qaya sığınacağında ən erkən yaşayış ən azı 30.000 il əvvələ aiddir.[4] Qazıntılar zamanı Son daş dövrü daş alətləri və Dəmir dövrünə aid alətlər aşkar edilmişdir. Ən dərin təbəqələrdə tapılan saxsı qab birinci əsrə aid idi və bu ərazidə tapılmış ən qədim daş əsərləri ilə əlaqələndirilmişdir.[4] Monqonqo qabıqları ən dərin təbəqələr də daxil olmaqla müxtəlif yataqlarda aşkar edilmişdir və bu da onları arxeoloji baxımdan ən qədim monqonqo qalıqları edir.[4]

Metallurgiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tsodilo təpələri bir sıra arxeoloji yerlərdən ibarətdir. Divuyu və Nqoma kimi tanınan bu ərazilərdən hər ikisində erkən dəmir dövrünə aid metal alətlər var.[5] Burada tapılan zərgərlik və metal alətlərin parçalarının hamısı dəmir və ya misdən hazırlanmışdır. Zərgərlik məhsulları bilərzikdən, muncuqdan, zəncirdən, sırğalardan, üzüklərdən və seplərdən ibarət idi. Alətlər içərisində balta, mərmi və ox başlıqları və hətta bıçaqlar var idi.[5] Bu iki ərazi oxşar istehsal texnologiyasını bölüşür, lakin fərqli metal işləmə üslublarına malikdir.

Mədəni əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Botsvananın[ölü keçid] şimal-qərbindəki Tsodilo təpələri.

Bu təpələr Kalaharinin Buşmen xalqı üçün böyük mədəni və mənəvi əhəmiyyət daşıyır. Onlar təpələrin mərhumun ruhları üçün bir istirahət yeri olduğuna və kimlərsə təpələrin yaxınlığında ov edərsə və ya ölümünə səbəb olarsa bu ruhların bəla və pis şanslar gətirəcəyinə inanırlar. Tsodilo eyni zamanda Buşmenlərin bir vaxtlar necə yaşadığı ilə bağlı mübahisə obyektidir.[6]

Şifahi adətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tsodilo Hills ətrafındakı bir çox yerli xalqın ərazidəki çoxlu rəsmli mağara və qaya sığınacaqları ilə əlaqəli keçmişdən bəhs edən hekayələri var. Xalq folkloru tez-tez yerli Buşmen qrupu olan Ju xalqından, qorunmaq üçün və ya ritual bölgələr olaraq qaya sığınacaqlarından istifadə etdiklərini söyləyir.[3]

Açıq[ölü keçid] qaya rəsmləri

Nağıllardan birində ov uğursuz olarsa atalarla əlaqə yaratmaq üçün qaya sığınacaqlarına girdikləri iddia edilir. Sonra növbəti dəfə çıxdıqları zaman yaxşı ov istəyərdilər.[7] Ov uğurlu olanda insanlar şükürlər edərək sığınacağa qayıdıb atalarına yemək bişirdilər. Düşərgələrin bəzilərində bu iddia edilənləri təsdiq etmək üçün gərək olan ocaq izinə dair heç bir dəlil yoxdur.[7]

Lakin ərazi yağış duası kimi ayinlərin edildiyi yerlər var. Sahədəki yaşlı insanlar hələ uşaq ikən bəzi qaya sığınacaqlarını düşərgə kimi istifadə etdiklərini xatırlaya bilirlər.

Yerli Buşmen xalqı Tsodilonun ilk insanların nəslinin düzəltdiyi bütün həyatın, sənətin doğma məkanı olduğuna inanır. Tsodilonun coğrafiyası, yerdəki izlər və çökəkliklər ilk suvarma çuxuruna gedən ilk heyvanların izləri kimi tanınır.[8] Qadın təpəsinin yaxınlığındakı Tsodiloda təbii bir su bulağı həm su mənbəyi, həm də ritual yer olaraq istifadə olunur. Bulaq müqəddəs sayılır və saysız-hesabsız insanlar tərəfindən təmizlənmək, sağalmaq və qorunmaq üçün istifadə olunur.[8]

Ən qədim dini ayinlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Tsodilo[ölü keçid] pinqvini", quşa bənzər bir təsvir

2006-cı ildə Kərgədan Mağarası kimi tanınan ərazi Oslo Universitetindən Şeyla Kolson 70.000 illik sənət əsərləri və ilk insan rituallarını əks etdirən bir pitonun başına bənzəyən bir qaya aşkar edildiyini bildirdikdən sonra mediada məşhurlaşdı. O özünün ərazinin digər heyvanlar üzərində qurulan ritual bir məkan olduğu şərhini də dəstəklədi: "Mağarada yalnız Buşmen xalqının ən vacib üç heyvanını: piton, fil və zürafəni tapırıq." [9]

1995 və 1996-cı illərdə ərazinin orijinal araşdırmalarında iştirak edən bəzi arxeoloqlar bu şərhlərə etiraz etdilər. Kolson tərəfindən təsvir edilən boşluqların mütləq eyni dövrə aid olmadığını və çökəkliklərin çoxunun çox təzə olduğunu, digərlərinin isə sız patina ilə örtüldüyünü qeyd etdilər.

Rəsmi müzakirə edərkən, arxeoloqlar fil kimi təsvir edilən əsərin əslində bir kərgədan olduğunu, zürafənin qırmızı rəngli rəsminin eramızın 400-cü ilindən əvvələ aid olmadığını və kərgədanın ağ rəngli rəsminin daha yeni olduğunu söyləyirlər. Həmçinin qırmızı və ağ rəngli rəsmlərin fərqli qruplara aid olduğuna inanırlar.

Arxeoloqlar yandırılmış Orta Daş dövrü alətlərini müzakirə edərək, yerli olmayan materiallardan istifadə etməklə bunun qeyri-adi bir şey olmadığını söylədilər. Ərazidə heç bir adi vasitənin tapılmadığı iddiasını rədd edərək, tapılan çox sayda qazıcı alətin adi vasitələr olduğunu və ərazidə alət hazırladığına dair sübutların olduğunu qeyd etdilər.[10]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Robbins, Lawrence; Murphy, Michael; Campbell, Alec; Brook, George. "Excavations at the Tsodilo Hills Rhino Cave". Botswana Notes and Records. 28. 1996: 23–45. JSTOR 40980131.
  2. ↑ C.Michael Hogan. 2008
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Robbins, L.H.; Murphy, M.L.; Brook, G.A.; Ivester, A.H.; Campbell, A.C; Klein, R.G.; Milo, R.G.; Stewart, K.M.; Downey, W.S.; Stevens, N.J. "Archaeology, Palaeoenvironment, and Chronology of the Tsodilo Hills White Paintings Rock Shelter, Northwest Kalahari Deser, Botswana". Journal of Archaeological Science. 27 (11). 2000: 1085–1113. doi:10.1006/jasc.2000.0597.
  4. ↑ 1 2 3 4 Robbins, L.H.; Campbell, A.C. "The Depression Rock Shelter Site, Tsodilo Hills". Botswana Notes and Records. 1989: 1–3.
  5. ↑ 1 2 Miller, Duncan; van der Merwe, Nikolaas. "Early Iron Age Metal Working at the Tsodilo Hills, Northwestern Botswana". Journal of Archaeological Science. 21. 1994: 101–115. doi:10.1006/jasc.1994.1011.
  6. ↑ Sadr, Karim. "Kalahari archaeology and the Bushman debate". Current Anthropology. 38 (1). 1997: 104–112. doi:10.1086/204590. JSTOR 2744444.
  7. ↑ 1 2 Campbell, A.C.; Robbins, L.H.; Murphy, M.L. "Oral Traditions and Archaeology of the Tsodilo Hills Male Hill Cave". Botswana Notes and Records. 26. 1994: 37–54. JSTOR 40959180.
  8. ↑ 1 2 Segadika, Phillip. "Managing Intangible Heritage at Tsodilo". Museum International. 58 (1–2). 2006: 31–40. doi:10.1111/j.1468-0033.2006.00548.x.
  9. ↑ (#empty_citation)
  10. ↑ Robbins, Lawrence H.; AlecC. Campbell; George A. Brook; Michael L. Murphy. "World's Oldest Ritual Site? The "Python Cave" at Tsodilo Hills World Heritage Site, Botswana" (PDF). NYAME AKUMA, the Bulletin of the Society of Africanist Archaeologists (67). June 2007. 28 September 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 December 2010.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]