Vətən dili (I hissə)

Bu məqalə böyük ölçüdə və ya tamamilə tək mənbəyə əsaslanır. Mövzu ilə bağlı müzakirə səhifəsindəki müzakirələrə qoşula və fikirlərinizi bildirə bilərsiniz. Məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək təkmilləşdirə bilərsiniz.

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Birinci sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulan I hissənin tərtibi baxımından əsasını görkəmli rus pedaqoqu, Rusiyada elmi pedaqogikanın banisi Konstantin Dmitriyeviç Uşinskinin (1824-1870/71) müəllifi olduğu "Родное слово" təşkil etmişdir. Sövti (səsli) adlanan metod əsasında yazıldığına görə, dərslik tədris-təhsil prosesini asanlaşdırılmasına yönəlmişdir.

Vaxtın darlığına baxmayaraq (bir ildən az) A.O.Çernyayevski ona tapşırılmış vəzifəyə olduqca həssas və məsul yanaşır və bu işə onun tərəfindən Qori seminariyasının ən layiqli və bacarıqlı Azərbaycanlı gəncləri cəlb olunur. Burada əsasən "Родное слово" dərsliyində verilmiş kiçik hekayələri tezliklə tərcümə edib yararlı vəziyyətə gətirmək kimi, yeni üsluba müvafiq nəzmin də verilməsi məsələləri dururdu. Rəşid bəy Əfəndiyevin İ.A.Krılovun təmsilinin "Tülkü və üzüm" tərcüməsi (səh. 61) buna sübutdur. Ehtimal ki, tərcümələrlə Firidun bəy Köçərli, Səfərəli bəy Vəlibəyov da məşğul olurdu.

1958-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi" metodik məqalələr məcmuəsində A.S.Abdullayev özünün "Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair" məqaləsində qeyd edir: "1880-ci ildə Qori seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin müdiri A.O.Çernyayevski Tiflisə dəvət etdiyi azərbaycanlı ziyalıları qarşısında Ana dilində dərslik yaratmaq məsələsini qoyur; bu sahədə A.O.Çernyayevskinin ən yaxın köməkçiləri müəllim Səfərəli bəy Vəlibəyov və Həsənəliağa xan Qaradağski (Qaradaği) olur". I hissədə Həsənəliağa xan Qaradağskinin (Qaradağinin) İ.A.Krılovdan etdiyi "Xoruz və mirvarid danəsi" (səh. 36), "Uşaq və ilan" (səh. 39) təmsillərinin tərcüməsi, K.D.Uşinskidən etdiyi "Siçanlar" kiçik hekayəsinin nəzmlə tərcüməsi (səh. 47), "Uşaqlar yazda" adlı öz şeiri (səh. 55) verilib.

"Vətən dili"nin I hissəsi ilk dəfə 1882-ci ildə Tiflisdə çap olunub. Dərslik 66 səhifədən ibarətdir. Bu hissə iki qismdən təşkil olunub: I qism 1-30-cu səhifələr, II qism 31-64-cü səhifələr, 65-66-cı səhifələrdə isə mündəricat verilib.

I qismin ilk səhifəsində şəkil çəkmək, ikinci-üçüncü səhifələrində isə yazı üçün nümunələr verilib.

Nəzəri material dördüncü səhifədən "Bismillahir-rəhmanir-rəhim" ilə başlanır. Dördüncü səhifədən iyirmi səkkizinci səhifəyədək əlifba ilə tanışlıq, hərf və xüsusi yazı işarələrinin nümunələri, verilən mətnin birinci sözünü anladan şəkillər, sözlər, söz birləşmələri, qısa cümlələr, yeddi kiçik hekayə, qırx beş atalar sözü, beş tapmaca verilib. 29-30-cu səhifələrdə əski Azərbaycan əlifbasını təşkil edən hərflərin adlarını açıqlayan və sıralanmasını müəyyənləşdirən cədvəllər verilib.

I qism daşbasma üsulu ilə çap olunub. Qism bütövlüklə Rəşid bəy Əfəndiyev tərəfindən nəstəliq xətti ilə yazılıb.

31-32-ci səhifələrində hərf birləşmələri, sözlər, 33-cü səhifədən 64-cü səhifəyədək isə iyirmi səkkiz kiçik hekayə, on dörd mənzum əsər, altmış üç atalar sözü, on səkkiz tapmaca, bir yanıltmac verilib.

"Vətən dili" dərsliyinin I hissəsinin (VII nəşrinin) üz qabığında Firidun bəy Köçərlinin xidmətləri qeyd olunur: "islah edib və müvafiq hekayələri artırıb".

II qism artıq daşbasma deyil, tipoqraf üsulu ilə çap olunub (digər nüsxələrdə (II və V nəşrlər) II qism də daşbasma üsulu ilə çap olunub və bütövlüklə Rəşid bəy Əfəndiyev tərəfindən yazılıb (nəstəliq xətti ilə – mətn, nəsx xətti ilə yazı öyrənmək üçün mətnlər, ayə və dualar).

• Vətən dili (II hissə)

• Çernyayevski A.O.Vətən dili, I hissə; Çernyayevski A.O., Vəlibəyov S.H. Vətən dili, II hissə. Faksimil nəşr. Tərtib və transfoneliterasiya edən, ön söz, qeyd və şərhlər, sözlük və cədvəllərin müəllifi: Vüqar Qaradağlı. CBS, Bakı – 2007. 740 səh.