Valhalla (krater)


Valhalla — Yupiterin peyki Kallistoda yerləşən, Günəş sistemindəki ən geniş çoxhalqalı zərbə krateridir. Krater Norveç mifologiyasında ölümdən sonra döyüşçülərin qoyulduğu salon olan Valhallanın adı ilə adlandırılmışdır.

Valhalla
Yerləşdiyi astronomik cisim Kallisto
Kraterin diametri 3.800 km[1][2]
Şərəfinə adlandırılıb Valhalla

Valhalla kənardan 360 km məsafədə yerləşən parlaq bir mərkəzi bölgədən, daxili silsilə və nov zonasından və mərkəzdən təxminən 1900 km-ə qədər uzanan xarici halqalardan ibarətdir.[3] Bu quruluşu zərbənin ardınca kraterin mərkəzinə doğru sürüşərək kövrək litosferin altından çıxan yarı maye və ya maye materialdan yarana bilər.[4]

Formalaşması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Valhalla quruluşu ehtimal ki, nəhəng bir zərbə nəticəsində meydana gəlmiş və peykin xarici litosferini deşmiş, daha yumşaq bir materialdan ibarət olan təbəqəyə daxil olmuşdur.[5] Bu zaman ortaya çıxan maddə isti buz və ya hətta bir maye okean ola bilər və bu məlumatlar maqnitometrik araşdırma vasitəsilə əldə edilə bilər.[6] Çoxhalqalı bir quruluşun meydana gəlməsi, zərbə nəticəsində qazılan boşluğu doldurmaq üçün litosferin altındakı yumşaq material mərkəzə axdıqdan sonra, kövrək xarici qabıqla təsirindən qaynaqlanır.[4] Valhalla quruluşunun mütləq yaşı məlum deyil, lakin təxminən 2 ilə 4 milyard il arasında olduğu düşünülür.[3]

Quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Valhalla təxminən 3800 km diametri ilə Kallisto və Günəş sistemindəki ən böyük çoxhalqalı kraterdir.[7] Karter Voyager zondları tərəfindən 1979–80-ci illərdə kəşf edilmişdir. Geoloji baxımdan Valhalla üç zonadan ibarətdir: mərkəzi zona, daxili silsilə-nov zonası və xarici nov zonası.

Daxili zona təxminən 360 km diametrində yüksək albedolu çevrə şəkilində zərbə formalaşmasıdır. Mərkəzi zonadakı səth nisbətən hamar və hərəkətli bir görünüşə malikdir. Bəzi Qalileo görüntülərindən əldə edilən yüksək qətnamə ilə Valhallanın mərkəzi hissəsi qaranlıq, hamar düzənliklərlə əhatə olunan ərazi kimi görünür. Daxili silsilə və nov zonası mərkəzi palimpsesti əhatə edir. Daxili nov zonası Valhalla mərkəzindən 950 km uzanır.[3]

Xarici nov zonası 1500–1900 km radiusuna malikdir. Onun xarici sərhədi yaxşı müəyyən edilməmişdir. Voyacerin təqdim etdiyi şəkillərə görə burada Qalileonun göstərdiyi kimi vulkanik axınların və ya digər endogen fəaliyyətlərin əlamətləri yoxdur. Beləliklə, Valhalla formalaşmasındakı bütün strukturlar zərbə və ya tektonik mənşəlidir.[3]

Bədii ədəbiyyatda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kim Stenli Robinsonun "Galileyin Yuxusu" (2009) əsəri 29-cu əsrdə Valhallanın ətrafında qurulmuş böyük bir şəhərin ətraflı təsvirini ehtiva edir. Eyni şəhər, Robinsonun "2312" romanında da qısaca xatırlanır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ (unspecified title). S. 135. doi:10.1007/978-3-319-65179-8_7
  2. ↑ https://books.google.es/books?hl=es&lr=&id=3-gbDAAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA37. S. 37.
  3. ↑ 1 2 3 4 Greeley, R.; Klemaszewski, J.E.; Wagner L.; və b. "Galileo views of the geology of Callisto". Planetary and Space Science. 48 (9). 2000: 829–853. Bibcode:2000P&SS...48..829G. doi:10.1016/S0032-0633(00)00050-7.
  4. ↑ 1 2 Shenk, Paul M. "The geology of Callisto". Journal of Geophysical Research. 100 (E9). 1995: 19, 023–40. Bibcode:1995JGR...10019023S. doi:10.1029/95JE01855.
  5. ↑ Klemaszewski, J.A.; Greeley, R. "Geological Evidence for an Ocean on Callisto" (PDF). Lunar and Planetary Science Conference. 2001: 1818. Bibcode:2001LPI....32.1818K. 2012-01-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-25.
  6. ↑ Spohn, T.; Schubert, G. "Oceans in the icy Galilean satellites of Jupiter?" (PDF). Icarus. 161 (2). 2003: 456–467. Bibcode:2003Icar..161..456S. doi:10.1016/S0019-1035(02)00048-9. 2008-02-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  7. ↑ "Callisto, one of Jupiter's moons, 1979". Science & Society. March 12, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 5, 2009.