Xərclərin uçotunun proses metodu (ing. process costing) — hesabat dövrü üçün istehsal olunan vahid üzrə orta maya dəyərini hesablayan məsrəflərin uçotu metodu.
İngilis professoru Kolin Druri prosesin maya dəyərinin hesablanması metodunu, hesabat dövründə məhsula (xidmətə) çəkilən ümumi məsrəflərin məhsulun (xidmətlərin) ümumi sayına bölündüyü zaman istehsal olunan hər bir vahid üçün orta xərclərin hesablanması metodueyni müddətə buraxılmışdır kimi müəyyən edir. [1]
Metod bir çox eyni istehsal vahidləri istehsal olunduqda istifadə olunur və hər bir vahidin maya dəyərini müəyyən etməyə ehtiyac yoxdur. Bu halda məhsullar eyni istehsal olunur və birbaşa və qaimə məsrəflərinin eyni bölüşdürülməsini tələb edir. Ayrı-ayrı sifarişlər üzrə ayrıca məsrəflərin uçotu registrləri aparılmır və maya dəyəri obyekti istehsal prosesinin hər bir başa çatmış mərhələsinin məhsuluna çevrilir.
Bir sıra iqtisadçılar məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin hesablanması metodunu, bitməmiş istehsalat olmadan məhdud çeşiddə məhsulların istehsalına çəkilən xərclərin uçotu metodu kimi müəyyən edirlər, burada məsrəf uçotunun obyektləri istehsalda fərdi məhsulların bütün istehsal prosesinin tərkib hissəsi kimi proseslərdir.
Bir sıra iqtisadçılar istehsal vahidinin maya dəyərinin hesablanmasının üç variantını ayırd edirlər [2]:
Hesabat dövrünün sonunda bitməmiş istehsal prosesi olan kifayət qədər uzun istehsal prosesi olan sənayelərdə (ağacçıxarma, torf sənayesi və s.) hesabat dövrünün əvvəli və sonu, müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş meyarlarla qiymətləndirilir və istehsal edilmiş vahidlərin sayına bölünür.
Xərclərin uçotunun sifariş üzrə metodu müxtəlif texniki tələblərə malik sifarişlərin diskret istehsal olunduğu müəssisələrdə tətbiq edilir. Hər bir sifarişin qiyməti fərdi. Xərclərin uçotu hər bir sifariş üzrə ayrıca aparılır[3].
Proses üsulu istehsalın davamlı olaraq (partiya və ya böyük partiyalarla) həyata keçirildiyi müəssisələrdə tətbiq edilir. Sifarişlər eynidir. Sifarişdəki məhsulun dəyəri bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənmir. Hər bir istehsal prosesi üzrə məsrəflərin uçotu aparılır[2].
Xərclərin uçotunun xətt üzrə uçotu üsulu çox emallı istehsalı olan müəssisələrdə tətbiq edilir, o, hər bir yenidən bölüşdürülmə üzrə məsrəflərin uçotunu əhatə edir, məsrəflər istehsal olunmuş yarımfabrikata aid edilir.
Proses üzrə metoddan məhsul çeşidi məhdud olan, bitməmiş istehsalın olmadığı və ya əhəmiyyətsiz olduğu müəssisələrdə istifadə olunur, məsrəflərin uçotu obyektləri ayrı-ayrı proseslərdir, məsrəflər hazır məhsula aid edilir. İstehsal prosesindən keçdikdən sonra yarımfabrikat yaranmır.