Xarıbülbül (gül)

Qafqaz qaş səhləbi (Xarıbülbül)^[1] (lat. Ophrys caucasica) — səhləbkimilər (Orchidaceae) fəsiləsindən bitki növüdür . Bəzi ədəbiyyatlara görə bu bitki ayrıca növ deyil, O.sphegodes və ya O.mammosa növünün yarımnövüdür.^[2]

Xarıbülbül
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptophyta Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Birləpəlilər Dəstə: Quşqonmazçiçəklilər Fəsilə: Səhləbkimilər Yarımfəsilə: Orchidoideae Triba: Orchideae Yarımtriba: Orchidinae Cins: Səhləb Növ: Xarıbülbül
Beynəlxalq elmi adı
Ophrys caucasica Grossh., 1928
Şəkil axtarışı

Azərbaycanda el arasında Xarıbülbül adlanan bitki əsas Ophrys caucasica növü olsa da çox güman ki, ofris bitkisinin bütün növləri xalq arasında Azərbaycanda bu adla adlanır. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Nəsli kəsilmək təhlükəsində olanlar" kateqoriyasına aiddir – EN B1ab(iii)+2ab(iii). Endemik növdür.^[3]

Qısa morfoloji təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarıbülbül çoxillik ot bitkisidir. Gövdə 20–40 sm hündürlükdədir. Soğanaqları şarvari və ya xırda-ellipsvaridir. Yarpaqları gövdənin qaidəsində yerləşir, uzunsov-lansetvari və ya uzunsov-ellipsvari, eni 2–3 sm, uzunluğu 5–10 sm-dir. Çiçək qrupu seyrəkdir, 5–6 çiçəkdən ibarətdir. Çiçəkyanlığının kənar ləçəkləri 12-sm uzunluğunda açıq-bənövşəyi rənglidir. Daxili ləçəklər 3 sm uzunluqda oval-lansetvari, bənövşəyi və birdamarlıdır. Dodaqcıq məxmərvaridir, yuxarı hissədə irəliyə doğru qısa əlavə çıxıntısı var, qonur, üzəri bir neçə sarımtıl ləkəlidir, hər biri ensiz, açıq-sarı haşiyəlidir.^[4]

Çiçəkyanlığının yarpaqcıqlarının uzunluğu 10–12 mm-dir, uzunsov-neştərvaridir, sarımtıl-yaşıl rəngdədir, daxili yarpaqcıqları xətvari-neştərşəkillidir, yaşılımtıl-qonur rəngdədir;dodağı məxmər kimidir, görünüşünə görə enli əksinəyu-murtaşəkillidir, tünd qırmızı-qonur rəngdə olub, mavitəhər-bənövşəyi rəngli H hərfinə oxşar cizgisi vardır, bütöv və ya üç bölümlüdür, orta bölümü böyrəkşəkilli-ürəkşəkilli kiçik qabarlı törəməlidir, kənardakılar qısa olub, uzunsov-üçkünclü-dür.

Çiçəkləməsi — Aprel — İyun ayları. (Yay ayları)

Məhdudlaşdırıcı amillər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dekorativ əhəmiyyətinə görə əhali tərəfindən intensiv toplanılması.

Yayılması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünyada əsasən Qafqazda, Qərbdə Anadolunun şimal şərqindən isə Xəzər dənizinə qədər olan arealı var.^[5]

Azərbaycanda isə Şuşa və ətraf ərazilər, Samur – Dəvəçi, Kür-Araz və Xəzərsahili (Siyəzən rayonu, Beşbarmaq dağının təpə hissəsində) ovalıqlar, Kür düzənliyi, Abşeron, Diabar, Böyük Qafqazın cənub yamacı, Kiçik Qafqazın cənub rayonlarında rast gəlinir.^[6] Əsas otlu yamaclarda, meşə açıqlıqlarında və kolluqlarında olur.

Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabına daxil edilmiş nadir növdür.^[7]

Mühafizə tədbirləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yayılma yerlərində antropogen təsirlərin azaldılması, yasaqlıqların təşkil edilməsi və toxumlarının toxum bankında saxlanılması, bərpasının təmin edilməsi, yeni yayılma yerlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədəuyğundur.

Sinonimləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Ophrys adonidis A.Camus & Gomb. 1951
• Ophrys amanensis (E.Nelson ex Renz & Taubenheim) P.Delforge 1991
• Ophrys amanensis ssp. antalyensis (Kreutz & Seckel) Kreutz 2004
• Ophrys amanensis ssp. iceliensis (Kreutz) Kreutz 2004
• Ophrys antalyensis Kreutz & Seckel 1998
• Ophrys aranifera ssp. macedonica H.Fleischm. ex Soó 1927
• Ophrys aranifera ssp. transhyrcana (Czerniak.) Soó 1931
• Ophrys aranifera var. taurica Aggeenko 1886
• Ophrys aranifera var. vierhapperi Soó 1927
• Ophrys caucasica ssp. cyclocheila Aver. 1994
• Ophrys cyclocheila (Aver.) P. Delforge 2004
• Ophrys grammica (B.Willing & E.Willing) Devillers-Tersch. & Devillers 1991
• Ophrys herae M.Hirth & H.Spaeth 1992
• Ophrys herae ssp. janrenzii (M. Hirth) M. Hirth 2005
• Ophrys hittitica Kreutz & Ruedi Peter 1997
• Ophrys hystera Kreutz & Ruedi Peter 1997
• Ophrys iceliensis Kreutz 2000
• Ophrys janrenzii M. Hirth 2002
• Ophrys leucophthalma Devillers-Tersch. & Devillers 1994
• Ophrys macedonica (H. Fleischm. ex Soó) Devillers-Tersch. & Devillers 1994
• Ophrys mammosa ssp. caucasica (Woronow) Soó 1973
• Ophrys mammosa ssp. cyclocheila (Aver.) B.Baumann & al. 2003
• Ophrys mammosa ssp. grammica B.Willing & E.Willing 1985
• Ophrys mammosa ssp. leucophthalma (Devillers-Tersch. & Devillers) Kreutz 2004
• Ophrys mammosa ssp. macedonica (H. Fleischm. ex Soó) Kreutz 2004
• Ophrys mammosa ssp. serotina B. Willing & E. Willing 1985
• Ophrys mammosa ssp. transhyrcana (Czerniak.) Buttler 1986
• Ophrys mammosa ssp. vierhapperi (Soó) Soó 1973
• Ophrys morio Paulus & Kreutz 2004
• Ophrys sintenisii H. Fleischm. & Bornm. 1923
• Ophrys sphegodes ssp. grammica (B. Willing & E. Willing) Kreutz 2004
• Ophrys sphegodes ssp. herae (M. Hirth & H. Spaeth) Kreutz 2004
• Ophrys sphegodes ssp. mammosa (Desf.) Soó ex E. Nelson 1962
• Ophrys sphegodes ssp. parnassica Soó ex J. J. Wood 1980
• Ophrys sphegodes ssp. sintenisii (H. Fleischm. & Bornm.) E. Nelson 1962
• Ophrys sphegodes ssp. transhyrcana (Czerniak.) Soó 1959
• Ophrys taurica (Aggeenko) Nevski 1935
• Ophrys transhyrcana Czerniak. 1923
• Ophrys transhyrcana ssp. amanensis E. Nelson ex Renz & Taubenheim 1983
• Ophrys transhyrcana ssp. morio (Paulus & Kreutz) Kreutz 2004
• Ophrys transhyrcana ssp. sintenisii (H. Fleischm. & Bornm.) Kreutz 2004

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Xarı bülbül

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.