Xaybax qalası
Xaybax (qala)(çeç. Хьайбах бIов) — Çeçenistan Respublikasının orta əsrlərə aid qala kompleksinin bir hissəsidir. Qalançoj rayonu, keçmiş Xaybax kəndi ərazisində yerləşir.
| Xaybax | |
|---|---|
| çeç. Хьайбах бIов | |
.jpg) | |
| 42°52′32″ şm. e. 45°32′35″ ş. u. | |
| Ölkə |
 Rusiya |
| Rayon | Qalançoj rayonu |
| Yerləşir | Çeçenistan, Qalançoj rayonu, Xaybax kəndi |
| Tikilmə tarixi | XIV-XV əsrlər |
| Kəşf tarixi | Vsevolod Miller tərəfindən 1886-cı il |
| Dövlət | Çeçenistan |
| Əhəmiyyəti | Ölkə əhəmiyyətli |
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]1886-cı ilin iyununda arxeoloq Vsevolod Miller Moskva Arxeologiya Cəmiyyətinin ekspedisiyası ilə Çeçenistan və İnquşetiyanın dağlıq rayonlarına səfər edir.[1] Tədqiqat nəticəsində Xaybaxdakı qala kompleksinin təsvirləri və çertyojları da daxil olmaqla orta əsr binalarını təsvir edən kitab çapdan çıxır.[2] Sonralar, 1957-ci ildə Şimali Qafqaz ekspedisiyasında xüsusi Dağ (Arqun) dəstəsi yaradılmış, onun vəzifələrindən biri də dağ memarlığı abidələrinin tədqiqi olmuş, respublikanın səkkiz rayonunda bir çox tikililər müəyyən edilmiş və təsvir edilmişdir. Xaybax qala kompleksinin təsviri, fotoşəkilləri və rəsmləri arxeoloqlar V. İ. Markovin və S. Ç. Umarovun əsərlərində dərc edilmişdir.
Xaybax kəndinin mərkəzi hissəsində, aşağı tikili cərgəsində döyüş qalası və iki yaşayış qülləsini özündə birləşdirən bir qrup bürc var. Bürclər 2007-ci ildə ikinci Çeçenistan müharibəsi zamanı raket hücumlarından sonra qismən məhv edilib.[3] 2019-cu ildə qüllənin bərpası işlərinə başlanmışdır.[4]
Təsviri
[redaktə | mənbəni redaktə et]V. İ. Markovin köhnə qülləni belə təsvir etmişdir: şimal-şərq divarının (fasadının) qapısı var, indi o, dörd metr hündürlükdə yerləşir. Onun yuvarlaqlaşdırılmış tağı iki bitişik blokda həkk olunub, sol daşda petroqlif — fırça ilə birlikdə əlin müstəvi təsviri həkk olunub. Barmaqları üzü aşağı baxır. Çox güman ki, bu, məğlub olan düşmənin "əlinin" rəsmidir.
Xaybax kəndinin mərkəzi hissəsində eyni yerdə müasir Xaybax qalası bərpa edilmişdir.[5] Bu, işıq istiqamətinə yönəlik divarları olan beş mərtəbəli bir binadır. Əsas qala standart olaraq 5 metrdir. Binanın hündürlüyü təxminən 20 metrdir, divarları yuxarıya doğru bir qədər daralır. Qüllə piramidal pilləli örtüklə taclanır. Örtüyü üst-üstə düşən qara şifer plitələri ilə hazırlanır. Birinci mərtəbə iki kəsişən tağ boyunca daş tonozla örtülmüşdür. Şimal-şərq küncündə birinci mərtəbənin ikinci mərtəbə ilə əlaqəsini yaradan çökəklik vardır. Divarlar qəhvəyi suvaqla suvanmışdır. Birinci mərtəbənin cənub divarında iki boşluq var. Divarların hörgü və maşikülləri, dam örtüyü yenidən qurulmuş, daxili tavanlar və pilləkənlər, qüllədən kənar pilləkənlər, qapı və pəncərə içlikləri bərpa edilmişdir.[6][7]
Vsevolad Millerin rəsmləri (1886)
[redaktə | mənbəni redaktə et]-
Xaybax qalasının bir hissəsi -
Qalada pəncərə -
Qala qapısı -
Qala damının bir hissəsi -
Tağvari lövhə ornamentləri ilə bəzədilmiş qala -
Qalanın uzaqdan görünüşü
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ В. Ф. Миллер. "ГПИБ | Вып. 1 : Терская область : археологические экскурсии Всев. Миллера. - 1888". elib.shpl.ru. 2019-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-08.
- ↑ Аля Болтукаева. "Символ культуры чеченского народа". Вести республики. Общественно- политическая газета Чеченской республики. 2020-01-01. 2020-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-27.
- ↑ Тимур Агиров. "Башенный комплекс Хайбах (61 фото, 8 панорам) - Горная Чечня". Открытый Кавказ (rus). Открытый Кавказ. 2021-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-27.
- ↑ Зарина Висаева. "Боевая башня села Хайбах в строительных лесах". Грозненский рабочий (rus). 2019-07-22. 2022-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-27.
- ↑ Сулейманов А. Топонимия Чечни. Грозный: ГУП "Книжное издательство", 2006
- ↑ "Старинные башни открыли после реставрации в горах Чечни" (rus). ТАСС. 2022-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-27.
- ↑ Зарина Висаева. "Боевая башня села Хайбах в строительных лесах". Грозненский рабочий (rus). Грозненский рабочий газета. 2019-07-22. 2022-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-27.