Yapon kölgə teatrı

Yapon kölgə teatrı - Yaponların müasir teatr leksikonunda kage-sibay adlandırılan teatr.

Yaponların müasir teatr leksikonunda kage-sibay adlanırılır. Kage kölgə, sibay teatr deməkdir. Yaponiyanın bu teatrı az tədqiq olunduğundan dünya xalqları arasında No və Kabuki teatrları kimi tanınmır. Rus dilli ədəbiyyatda bu mövzuda yeganə məqalə 1936-cı ildə yazılmış, sonradan isə kitabın ayrıca bir fəsli kimi dərc etdirilmişdir. Lakin uzun müddət Yaponiyada kölgə teatrı adı altında tamam ayrı təzahürlər anlaşılmışdır.

Məsələn:

Yaponiyada “kage-e” (kölgəli şəkillər), “yubi-ningyö” (barmaq kuklaları) qismində tamaşalar kölgə teatrı sanılmışdır. Bütövlükdə, kölgə teatrı barədə olan təsəvvürlər Yaponiyanın özündə belə konkret deyil. Burada Kavabiraki çay bayramları zamanı gecə qaranlığında oynanılan tamaşalara da “kage-sibay” adı verilmişdi. Bu tamaşalar qayıqlarda ifa olunurdu. Məxsusi bu tamaşalardan ötrü qayığın içində kiçik bir evcik hazırlanırdı və buna “yakate-bune” deyilirdi. Evcik-səhnədə heç kim görünmürdü, iştirakçıların yalnız səsi eşidilirdi. Ona görə bu teatrı “kage-sibay”, yəni “qeybdən səs” adlandırırdılar: sözün başqa mənası “kölgə teatrı” kimi anlaşılır. Yaponlar buna həmçinin “görünməz teatr” da deyirlər.[1]

Yapon kölgə teatrının nə vaxt yarandığını söyləmək çətindir. Bu haqda ilkin məlumatlar XVII əsrə təsadüf edir. Yaponların Kiyusoran ensiklopediyasında kage-ningyö, yəni “kölgə kuklalar” barəsindəki qeydlər bu tarixin təqribən 1661-1680-cı illərdən başlandığını bildirir. Kölgə teatrının ən erkən forması haqqında 1850-ci ildə dərc edilmiş Bukonempyo adlı xronoloji məlumatlar kitabında danışılır. Bu formanı Yaponiyada kage-no tavamure adlandırırdılar.^[2]

Kage-no tavamure “kölgələrlə əyləncə” deməkdir. Bu teatrın fiqurları hərəkətsizdir, daha doğrusu, kölgələr daim statik vəziyyətdədir.

Kage-no tavamure kölgə oyununda fiqurlar qara kağızdan kəsilirdi və bambuk ağacından ox formasında düzəldilmiş çubuğun ucuna geydirilirdi. İki fiqur çarpaz şəkildə bir çubuğa oturdulurdu. Fiqurlardan biri əfsanəvi personaj sitedoci’ni, o birisi şeytanın kölgəsini təmsil edirdi. Beləliklə, bu teatrda iki fiqurun köməyilə insanın şeytana dönməsi rəvayəti danışılırdı. Bunun üçün kuklaçı əlindəki çubuğu sadəcə olaraq çevirməliydi. Sonralar bu fiqurları hərəkətə gətirməkdən ötrü kuklaçılar yeni vasitələr axtarıb tapırlar. Müsbət nəticə əldə etmək məqsədilə kuklaçı ikinci bambuk çubuğunu da işə salırdı. Çubuqlardan birinin uzunluğu 18.5 sm., eni (qalınlığı) 0.4 sm. olub gövdəyə, o birinin uzunluğu isə 22.5 sm., qalınlığı isə 1.5 sm. olub papiros kağızı ilə üç tərəfdən kuklaların əlinə bərkidilirdi. Adətən kuklaçı sol əlilə kuklanın gövdəsinə bərkidilmiş tərpənməz çubuğu tuturdu, sağ əlindəki çubuqla isə kuklanın əlini işlədirdi. Tamaşa boyunca kuklaçı həm də öz personajının əfsanəsini uydurur və onun adından danışırdı.[3]

Yapon kölgə teatrının ən maraqlı və icra texnikası baxımından mürəkkəb forması yubi-ningyö hesab edilir. Belə söyləyirlər ki, bu kölgə teatrının yaradıcısı Honsyu əyalətindən olan Yösida Harunoske adlı bir kuklaçıdır. Yubi barmaq, ningyö isə kukla deməkdir. Bu teatrın tamaşaları öz orijinallığı və çətin başa gələn icra texnikası ilə seçilir. Bir neçə personajın iştirakı, dekorlar, səhnə, daha doğrusu, ekran-pərdə effektləri və ədəbi mətnin mövcudluğu göstərir ki, yubi-ningyö yapon teatr mədəniyyətinin təkrarsız hadisəsidir. Bütün kölgə teatrlarında olduğu kimi burada da səhnəni ekran-pərdə əvəzləyir. Ekran bir qayda olaraq xüsusi qalın tutqun kağızdan hazırlanır. Bu cür kağız növünə Yaponiyada mino-kami deyirlər. Ekran 135 sm. uzunluğu, 84 sm. hündürlüyü və 2.3 mm. qalınlığı olan, üzdən qara, arxadan qırmızı rənglənmiş taxta çərçivənin içində iplərlə tarıma çəkilir. Tamaşa vaxtı ekran ətrafına qara parça salınır. Bu, sanki ekranın haşiyəsi olur və döşəməyə qədər gedib çatır: məqsədi çömələrək tamaşa göstərən kuklaçını gizlətməkdir. Ekranın arxasında əvvəllər çıraq, sonralar isə elektrik lampası yerləşdirilirdi. Pərdənin daxili tərəfindən 87 sm. uzunluğu, 2 sm. qalınlığı olan nazik taxta haşiyələr çərçivəyə bərkidilirdi. Onların üzərində dekorlar, dialoqlarda fəal iştirak etməyən fiqurlar məskunlaşdırılırdı. Çox vaxt dekorlar karton və ya qalın bambuk kağızlarından düzəldilirdi. Əvvəllər bu dekorları ekran arxasındakı xətkeş formalı haşiyələrə yapışdırardılar; sonradan onları kiçik mıxlarla bərkitməyə başladılar. Dekorları tez-tez təbii materiallardan hazırlayırdılar və buna görə də onlar rəngli olurdu. Bu xüsusda digər səhnə (ekran) effektlərini də qeyd etmək lazımdır. Əgər pyesdə yağış və ya qar yağdığı göstərilirdisə, bu zaman kuklaçı ekranın yuxarısından bir “zivə” çəkirdi və bu ipdən şaquli istiqamətdə aşağı saçaqsaçaq saplar buraxılırdı. Qar yağdığını bildirmək istəyəndə isə kuklaçı bu saplara xırda pambıq kürəcikləri asırdı. Seyrçilərə kölgənin ruh olduğunu xatırlatmaq üçünsə kuklaçı çubuq çəkib tüstünü ağzna doldururdu və ekrana tərəf üfürürdü: bununla da sirli bir ovqat yaratdığını düşünürdü. Yubi-ningyö tamaşaları zamanı xüsusi magik atmosferin meydana gəlməsini şərtləndirən vasitələrdən biri də təbildir. Təbil ən emosional məqamların müjdəçisidir. Yeksənəq aram zərbələr tamaşanın başlanğıcına işarədir. Tez-tez təkrarlanan möhkəm zərbələr isə tufanı və ya atəş açıldığını bildirir. Bu məqamda kölgə teatrı kaqura adı ilə tanınan məbədgah tamaşalarını xatırladır. Sakit, növbə ilə bir-birini əvəzləyən zərbələr isə dənizin səsini eyhamlaşdırır.  Bu teatrın kuklaları təkcə kağızdan düzəldilmir, onlara parçadan kostyum, ipək iplərdən hörülmüş parik də geydirilir. Kuklaları hazırlamaqdan ötrü sıxlığı çox olan boz və qara rəngli kağızdan faydalanırlar. Gövdə, ayaqlar və əllər boz, kəllə isə mütləq şəkildə qara rəngə boyanır. Baş, gövdə və ayaqlar ayrı-ayrı hissələrdən ibarət olur. Ayaqlar sonradan gövdəyə bərkidilir. Baş və əllər də yalnız tamaşa müddətinə gövdəyə birləşdirilir. Samuray kuklaların ayaqları dizdən bir qədər aşağı hakama adlanan şalvar-tumanda gizlədilir. Onların ayaqları bu qayədə ikiyə bölünür və bir-birinə karton düyməciklə, sapla birləşdirilir. Qadınların ayağı uzun kimono içində görünmədiyindən onların hərəkəti də ekranda çox inandırıcı alınır. Kişi personajların dabanlarına 15 sm. uzunluğunda taxta çubuqcuq da taxılırdı, onların sonuna isə iki balaca oymaq formasında kisəcik tikilirdi. Bu çubuqcuq və kisəciyin köməyilə kuklaçı oynatdığı kuklanın-fiqurun-kölgənin ekran yerişini göstərirdi. Beləliklə, kölgə kuklaçının sol əlinin baş və şəhadət barmaqlarının köməyilə yeriməyə başlayırdı. Gövdəni kuklaçı sağ əlində tuturdu. Baş barmaq kəlləni, şəhadət barmağı kölgənin sol əlini, çeçələ barmaq isə kukla-kölgənin sağ əlini idarə edirdi. Faktiki surətdə kukla sağ və sol əl barmaqlarının 3+2 prinsipilə idarə olunurdu: cəmi beş barmaq vasitəsilə kukla hərəkətə gətirilirdi. Mahir kuklaçının əlində kölgə son dərəcə fəal, mütəhərrik olur və olduqca canlı ğörünür. Qadın və ya ikinci plan personajları ilə davranarkən kuklaçı yalnız sağ əlini işlədir. Elə vaxtlar olur ki, kuklaçı sağ əlilə kuklanın davranışını tənzimləyir, sol əliləsə gəmi təsvirini görüntüyə gətirir. Bu o deməkdir ki, qəhrəman gəmidə səyahətə çıxıb. Bir qayda olaraq kölgə-kuklalar ekrana yan böyürlərdən gətirilir. Personajın işi bitdikdə kuklaçı kölgənin başını barmağından çıxarıb kənara tullayır, qolları sərbəst buraxır və öz barmaqlarını seyrçiyə göstərir. Bu sonluq tamaşaçılar üçün həmişə əsl həzz mənbəyi sayılır. Kuklaçı heç vaxt seyrçilərə görünmür və pərdə arxasında gizlənir. Heç bir şübhə yoxdur ki, Yösida Harunoske yubi-ningyö kölgə teatrını Bunraku və Kabuki teatrlarının təsirilə yaratmışdır. Yaponiyanın böyük kukla ustası Kondo Kinnoske hələ 18 yaşında olarkən 1885-ci ildə Harunoskenin göstərdiyi yubi-ningyö tamaşalarına baxmışdır.^[4]

• No teatrı
• Kabuki teatrı

• Aydın Tahirzadə. Şərq teatrı tarixi
• Японский театр теней
• Японские театры

1. ↑ Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi. Bakı: ADMİU, 2016, s. 165
2. ↑ Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi. Bakı: ADMİU, 2016, s. 164-165
3. ↑ Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi, s. 165-166
4. ↑ Aydın Tahirzadə. Şərq Teatrı tarixi, s. 166-169