Kvark ulduzu: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
 
(3 istifadəçi tərəfindən edilmiş 5 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 2: Sətir 2:


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Kvark ulduzu ilə əlaqədar olan ilk fərziyyə 1965-ci ildə sovet fiziklər [[Dmitri İvanenko]] və D. Kurdqelaidze tərəfindən irəli sürülmüşdür.<ref name=":0"> Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)</ref> Lakin, bu ulduz haqqında olan bütün fərziyyələr və ulduzun varlığı indiyə kimi isbat edilməmişdir.
Kvark ulduzu ilə bağlı ilk fərziyyə 1965-ci ildə sovet fiziklər [[Dmitri İvanenko]] və D. Kurdqelaidze tərəfindən irəli sürülüb.<ref name=":0"> Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)</ref> Lakin, bu ulduzun mövcudluğu haqqında olan bütün fərziyyələr indiyə kimi sübut edilməyib.


== Xüsusiyyətləri ==
== Xüsusiyyətləri ==
[[Kvark]]-[[Qlüon|qluon]] plazmasından<ref name=":0" /> ibarət olan bu ulduzun mövcud olması üçün ulduz öləndə baş verən cazibə içə çökməsi zamanı, [[Proton (fizika)|protonları]] çox yüksək təziq altında kvarklara parçalanmalıdır. Amma, bu hadisənin baş vermə ehtimalı çox azdır, çünki [[Proton (fizika)|proton]]<nowiki/>un kvarklara parçalanması üçün lazım olan təziq və istilik o qədər yüksəkdir ki, [[İfratnəhəng ulduzlar|ifratnəhəng ulduzlarda]] belə bunu qarşılacayaq təziq və istilik yoxdur. Teorik olaraq plazmasının çoxu s-[[kvark]]<nowiki/>lardan (qəribə kvark) ibarət olmalıdır, ona görə də, bu ulduzlar həm də qəribə ulduzlar adlandırılır.<ref>[http://www.astronet.ru/db/msg/1175935 Звезды, кварковые и нейтронные (rus dilində)]</ref> Bundan başqa, ölən ulduz [[Ağ cırtdanlar|ağ cırtdan]] ola bilməyəcək qədər böyük, [[qara dəlik]] ola bilməyəcək qədər də kiçik olmalıdır. Əgər bu ulduzlar varsa, sıxlıqları neytron ulduzlarına nəzərən daha çox olacaq. Orta hesabla 5–10 km [[Radius|radiuslarının]], 7–10 milyon il ömürlərinin olduğu təxmin edilir. Ömürlərinin bitirəndən sonra [[Qara dəlik|qara dəliyə]] çevriləcəkləri fərz olunur.
[[Kvark]]-[[Qlüon|qluon]] plazmasından<ref name=":0" /> ibarət olan kvark ulduzun mövcud olması üçün ulduz ölərkən baş verən cazibə içə çökməsi zamanı, [[Proton (fizika)|protonları]] çox yüksək təziq altında kvarklara parçalanmalıdır. Amma, bu hadisənin baş vermə ehtimalı çox azdır, çünki [[Proton (fizika)|protonun]] kvarklara parçalanması üçün lazım olan təziq və istilik o qədər yüksəkdir ki, [[İfratnəhəng ulduzlar|ifratnəhəng ulduzlarda]] belə bunu ödəyəcək təziq və istilik yoxdur. Nəzəri olaraq, bu ulduzun plazmasının çoxu s-[[kvark]]lardan (qəribə kvark) ibarət olmalıdır, ona görə də, kvark ulduzu həm də qəribə ulduz adlandırılır.<ref>{{Cite web |title=Звезды, кварковые и нейтронные (rus dilində) |url=http://www.astronet.ru/db/msg/1175935 |access-date=2021-09-02 |archive-date=2008-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080612223035/http://astronet.ru/db/msg/1175935 |url-status=live }}</ref> Bundan başqa, ölən ulduz [[Ağ cırtdanlar|ağ cırtdan]] ola bilməyəcək qədər böyük, [[qara dəlik]] ola bilməyəcək qədər də kiçik olmalıdır. Əgər bu ulduz varsa, sıxlığı neytron ulduzlarına nəzərən daha çox olmalıdır. Orta hesabla 5–10 km [[radius]]unun, 7–10 milyon il ömürünün olduğu təxmin edilir. Öləndən sonra kvark ulduzunun [[Qara dəlik|qara dəliyə]] çevriləcəyi fərz edilir.


== Namizəd ulduzlar ==
== Namizəd ulduzlar ==
* '''RX J1856.5–3754''' Günəş sistemimdən 150 [[işıq ili]] uzaqlıqda yerləşmiş bir şəkildə və [[neytron ulduzu]] olaraq kəşf edildi. Lakin J.J Dreyk və həmkarları 2002-ci ildə [[Çandra (teleskop)|Çandra kosmik teleskopu]] vasitəsi ilə əldə olunan dəqiq məlumatlardan istifadə edərək bu cismin kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdü. Onların verdiyi məlumatlara görə cismin radiusu 3,8–8,2 [[Kilometr|km]]<ref>[https://iopscience.iop.org/article/10.1086/340368 Is RX J1856.5–3754 a Quark Star?(ingilis dilində)]</ref> (neytron ulduzlarında 12 km) arasındadır və təxminən 400 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu radius isə bir neytron ulduzu üçün çox kiçik idi. Bundan sonrakı inkişaf etmiş təchizatlarla aparılan hesablamalarda Dreykin və həmkarlarının verdiyi təxmini məsafə doğrulandı, amma cismin radiusunun daha böyük olduğu ortaya çıxdı.
* '''RX J1856.5–3754''' Günəş sistemimdən 150 [[işıq ili]] uzaqlıqda [[neytron ulduzu]] olaraq kəşf edildi. Lakin, J. J Dreyk və həmkarları 2002-ci ildə [[Çandra (teleskop)|Çandra kosmik teleskopu]] vasitəsilə əldə olunan dəqiq məlumatlardan istifadə edərək bu cismin kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdü. Onların verdiyi məlumatlara görə cismin radiusu 3,8–8,2 [[Kilometr|km]]<ref>{{Cite web |title=Is RX J1856.5–3754 a Quark Star?(ingilis dilində) |url=https://iopscience.iop.org/article/10.1086/340368 |access-date=2021-08-31 |archive-date=2021-12-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211227124958/https://iopscience.iop.org/article/10.1086/340368 |url-status=live }}</ref> (neytron ulduzlarında 12 km) arasındadır və təxminən 400 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu radius isə bir neytron ulduzu üçün çox kiçik idi. Bundan sonrakı inkişaf etmiş təchizatlarla aparılan hesablamalarda Dreykin və həmkarlarının verdiyi təxmini məsafə doğrulandı, amma cismin radiusunun daha böyük olduğu ortaya çıxdı.


* [[Kanada|Kanadanın]] Kalqari Universitetinin alimləri 18 sentyabr 2006-cı ildə kəşf edilən parlaq [[İfrat yeni ulduz|süpernova]] ''SN 2006gy'' qalıntılarının kvark ulduzu ol biləcəyini irəli sürdülər.
* [[Kanada]]nın Kalqari Universitetinin alimləri 18 sentyabr 2006-cı ildə kəşf edilən parlaq [[İfrat yeni ulduz|süpernova]] ''SN 2006gy-nin'' qalıqlarının kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdülər.
* 2008-ci ildə bir [[İfrat yeni ulduz|supernova]] müşahidələri zamanı supernova ''SN 2005gj'', ''SN 2005ap'' və ''SN 2005ap''-nin də kvark ulduzu ola biləcəyi qənaətinə gəldiklərini bildirirdilər.<ref>Chadha, Kulvinder Singh;[http://astronomynow.com/080604Secondsupernovaepointtoquarkstars.html "Second Supernovae Point to Quark Stars"], ''Astronomy Now Online'', 2008 June 04</ref>
* 2008-ci ildə [[İfrat yeni ulduz|supernova]] müşahidələri zamanı supernova ''SN 2005gj'', ''SN 2005ap'' və ''SN 2005ap''-nin də kvark ulduzu ola biləcəyi qənaətinə gəldiklərini bildirirdilər.<ref>Chadha, Kulvinder Singh;[http://astronomynow.com/080604Secondsupernovaepointtoquarkstars.html "Second Supernovae Point to Quark Stars"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100125145543/http://astronomynow.com/080604Secondsupernovaepointtoquarkstars.html |date=2010-01-25 }}, ''Astronomy Now Online'', 2008 June 04</ref>
* Supernova ''SN 1987A''-nın dağılmış nüvəsinin kvark ulduzu ola biləcəyi irəli sürüldü.<ref>{{cite journal |author1=Chan |author2=Cheng |author3=Harko |author4=Lau |author5=Lin |author6=Suen |author7=Tian |doi=10.1088/0004-637X/695/1/732 |journal=Astrophysical Journal |title=Could the compact remnant of SN 1987A be a quark star? |volume=695 |issue=1 |pages=732–746 |year=2009 |arxiv=0902.0653|bibcode = 2009ApJ...695..732C |s2cid=14402008 }}</ref><ref>Parsons, Paul; [https://www.newscientist.com/article/mg20126964.700-quark-star-may-hold-secret-to-early-universe.html "Quark star may hold secret to early universe"], ''New Scientist'', 2009 February 18</ref>
* Supernova ''SN 1987A''-nın dağılmış nüvəsinin kvark ulduzu ola biləcəyi irəli sürüldü.<ref>{{cite journal |author1=Chan |author2=Cheng |author3=Harko |author4=Lau |author5=Lin |author6=Suen |author7=Tian |doi=10.1088/0004-637X/695/1/732 |journal=Astrophysical Journal |title=Could the compact remnant of SN 1987A be a quark star? |volume=695 |issue=1 |pages=732–746 |year=2009 |arxiv=0902.0653|bibcode = 2009ApJ...695..732C |s2cid=14402008 }}</ref><ref>Parsons, Paul; [https://www.newscientist.com/article/mg20126964.700-quark-star-may-hold-secret-to-early-universe.html "Quark star may hold secret to early universe"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150318100318/http://www.newscientist.com/article/mg20126964.700-quark-star-may-hold-secret-to-early-universe.html |date=2015-03-18 }}, ''New Scientist'', 2009 February 18</ref>
* 2006-cı ildə, [[Pekin Universiteti|Pekin Universitetindən]] You-Ling Yue və həmkarları ''PSR B0943+10''-un əslində az kütləli bir kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdülər.<ref>{{cite journal |first1=You-Ling |last1=Yue |first2=Xiao-Hong |last2=Cui |first3=Ren-Xin |last3=Xu |title=Is PSR B0943+10 a low-mass quark star? |journal=Astrophysical Journal |volume=649 |issue=2 |pages=L95–L98 |year=2006 |arxiv=astro-ph/0603468 |doi=10.1086/508421 |bibcode=2006ApJ...649L..95Y |s2cid=18183996 }}</ref>
* 2006-cı ildə, [[Pekin Universiteti]]ndən You-Ling Yue və həmkarları ''PSR B0943+10''-un əslində az kütləli kvark ulduzu ola biləcəyini ortaya atdılar.<ref>{{cite journal |first1=You-Ling |last1=Yue |first2=Xiao-Hong |last2=Cui |first3=Ren-Xin |last3=Xu |title=Is PSR B0943+10 a low-mass quark star? |journal=Astrophysical Journal |volume=649 |issue=2 |pages=L95–L98 |year=2006 |arxiv=astro-ph/0603468 |doi=10.1086/508421 |bibcode=2006ApJ...649L..95Y |s2cid=18183996 }}</ref>
* 2015-ci ildə [[Nankin Universiteti|Nankin Universitetindən]] Zi-Gao Dai supernova ''ASASSN-15lh''-nin yeni doğulmuş qəribə-kvark ulduzu olduğunu irəli sürdü.<ref>{{Cite journal |title=The Most Luminous Supernova ASASSN-15lh: Signature of a Newborn Rapidly-Rotating Strange Quark Star |arxiv=1508.07745 |date=2015-08-31 |first1=Zi-Gao |last1=Dai |first2=Shan-Qin |last2=Wang |first3=J. S. |last3=Wang |first4=Ling-Jun |last4=Wang |first5=Yun-Wei |last5=Yu |doi=10.3847/0004-637X/817/2/132 |volume=817 |issue=2 |journal=The Astrophysical Journal |page=132 |bibcode=2016ApJ...817..132D |s2cid=54823427 }}</ref>
* 2015-ci ildə [[Nankin Universiteti]]ndən Zi-Gao Dai supernova ''ASASSN-15lh''-nin yeni yaranmış qəribə-kvark ulduzu olduğunu irəli sürdü.<ref>{{Cite journal |title=The Most Luminous Supernova ASASSN-15lh: Signature of a Newborn Rapidly-Rotating Strange Quark Star |arxiv=1508.07745 |date=2015-08-31 |first1=Zi-Gao |last1=Dai |first2=Shan-Qin |last2=Wang |first3=J. S. |last3=Wang |first4=Ling-Jun |last4=Wang |first5=Yun-Wei |last5=Yu |doi=10.3847/0004-637X/817/2/132 |volume=817 |issue=2 |journal=The Astrophysical Journal |page=132 |bibcode=2016ApJ...817..132D |s2cid=54823427 }}</ref>


== Mənbə ==
== Mənbə ==
Sətir 20: Sətir 20:


=== İstinadlar ===
=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı}}
<references />

== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=BcsCv-Uxegk/ Kuark Yıldızı Nedir? (Garip Yıldızlar Serisi) (türk dilində)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=BcsCv-Uxegk/ Kuark Yıldızı Nedir? (Garip Yıldızlar Serisi) (türk dilində)]
{{Xarici keçidlər}}
[[Kateqoriya:Ulduz növləri]]
[[Kateqoriya:Ulduz növləri]]
[[Kateqoriya:Fizikada həll olunmamış problemlər]]
[[Kateqoriya:Fizikada həll olunmamış problemlər]]

Səhifəsinin 13:43, 3 fevral 2024 tarixinə olan son versiyası

Kvark ulduzu — varlığı sübut edilməmiş və mövcud olma ehtimalı çox az olan ulduz növüdür.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kvark ulduzu ilə bağlı ilk fərziyyə 1965-ci ildə sovet fiziklər Dmitri İvanenko və D. Kurdqelaidze tərəfindən irəli sürülüb.[1] Lakin, bu ulduzun mövcudluğu haqqında olan bütün fərziyyələr indiyə kimi sübut edilməyib.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kvark-qluon plazmasından[1] ibarət olan kvark ulduzun mövcud olması üçün ulduz ölərkən baş verən cazibə içə çökməsi zamanı, protonları çox yüksək təziq altında kvarklara parçalanmalıdır. Amma, bu hadisənin baş vermə ehtimalı çox azdır, çünki protonun kvarklara parçalanması üçün lazım olan təziq və istilik o qədər yüksəkdir ki, ifratnəhəng ulduzlarda belə bunu ödəyəcək təziq və istilik yoxdur. Nəzəri olaraq, bu ulduzun plazmasının çoxu s-kvarklardan (qəribə kvark) ibarət olmalıdır, ona görə də, kvark ulduzu həm də qəribə ulduz adlandırılır.[2] Bundan başqa, ölən ulduz ağ cırtdan ola bilməyəcək qədər böyük, qara dəlik ola bilməyəcək qədər də kiçik olmalıdır. Əgər bu ulduz varsa, sıxlığı neytron ulduzlarına nəzərən daha çox olmalıdır. Orta hesabla 5–10 km radiusunun, 7–10 milyon il ömürünün olduğu təxmin edilir. Öləndən sonra kvark ulduzunun qara dəliyə çevriləcəyi fərz edilir.

Namizəd ulduzlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • RX J1856.5–3754 Günəş sistemimdən 150 işıq ili uzaqlıqda neytron ulduzu olaraq kəşf edildi. Lakin, J. J Dreyk və həmkarları 2002-ci ildə Çandra kosmik teleskopu vasitəsilə əldə olunan dəqiq məlumatlardan istifadə edərək bu cismin kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdü. Onların verdiyi məlumatlara görə cismin radiusu 3,8–8,2 km[3] (neytron ulduzlarında 12 km) arasındadır və təxminən 400 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu radius isə bir neytron ulduzu üçün çox kiçik idi. Bundan sonrakı inkişaf etmiş təchizatlarla aparılan hesablamalarda Dreykin və həmkarlarının verdiyi təxmini məsafə doğrulandı, amma cismin radiusunun daha böyük olduğu ortaya çıxdı.
  • Kanadanın Kalqari Universitetinin alimləri 18 sentyabr 2006-cı ildə kəşf edilən parlaq süpernova SN 2006gy-nin qalıqlarının kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdülər.
  • 2008-ci ildə supernova müşahidələri zamanı supernova SN 2005gj, SN 2005ap və SN 2005ap-nin də kvark ulduzu ola biləcəyi qənaətinə gəldiklərini bildirirdilər.[4]
  • Supernova SN 1987A-nın dağılmış nüvəsinin kvark ulduzu ola biləcəyi irəli sürüldü.[5][6]
  • 2006-cı ildə, Pekin Universitetindən You-Ling Yue və həmkarları PSR B0943+10-un əslində az kütləli kvark ulduzu ola biləcəyini ortaya atdılar.[7]
  • 2015-ci ildə Nankin Universitetindən Zi-Gao Dai supernova ASASSN-15lh-nin yeni yaranmış qəribə-kvark ulduzu olduğunu irəli sürdü.[8]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)
  2. ↑ "Звезды, кварковые и нейтронные (rus dilində)". 2008-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-02.
  3. ↑ "Is RX J1856.5–3754 a Quark Star?(ingilis dilində)". 2021-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-31.
  4. ↑ Chadha, Kulvinder Singh;"Second Supernovae Point to Quark Stars" Arxivləşdirilib 2010-01-25 at the Wayback Machine, Astronomy Now Online, 2008 June 04
  5. ↑ Chan; Cheng; Harko; Lau; Lin; Suen; Tian. "Could the compact remnant of SN 1987A be a quark star?". Astrophysical Journal. 695 (1). 2009: 732–746. arXiv:0902.0653. Bibcode:2009ApJ...695..732C. doi:10.1088/0004-637X/695/1/732.
  6. ↑ Parsons, Paul; "Quark star may hold secret to early universe" Arxivləşdirilib 2015-03-18 at the Wayback Machine, New Scientist, 2009 February 18
  7. ↑ Yue, You-Ling; Cui, Xiao-Hong; Xu, Ren-Xin. "Is PSR B0943+10 a low-mass quark star?". Astrophysical Journal. 649 (2). 2006: L95–L98. arXiv:astro-ph/0603468. Bibcode:2006ApJ...649L..95Y. doi:10.1086/508421.
  8. ↑ Dai, Zi-Gao; Wang, Shan-Qin; Wang, J. S.; Wang, Ling-Jun; Yu, Yun-Wei. "The Most Luminous Supernova ASASSN-15lh: Signature of a Newborn Rapidly-Rotating Strange Quark Star". The Astrophysical Journal. 817 (2). 2015-08-31: 132. arXiv:1508.07745. Bibcode:2016ApJ...817..132D. doi:10.3847/0004-637X/817/2/132.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kvark_ulduzu&oldid=7454951"