Çeşmə-Əyyub məqbərəsi

Çeşmə-Əyyub məqbərəsi özb. Chashmayi Ayyub
Çeşmə-Əyyub məqbərəsi
Ölkə	Özbəkistan
Şəhər	Buxara
Konfessiya	islam, iudaizm, xristianlıq
Binanın tipi	ibadət yeri
Arxitektura stili	Orta Asiya memarlığı
Banisi	Əmir Həccac
İnşası	XII əsr—XVI əsr illər

Çeşmə-Əyyub məqbərəsi— Buxaranın (Özbəkistan) ən sirli tikililərindən biridir; ənənəvi olaraq ziyarət edilən yer, əfsnəyə görə İncildəki Əyyub-peyğəmbərin iradəsi ilə yaranmış bulağı olan quyu. Binanın qeyri-adi görünüşü və quruluşa malikdir, mürəkkəb və tam aydın olmayan tikinti tarixi var. Məzar Qaraxanilərin nümayəndəsi II Məhəmməd xan Qaraxaninin hakimiyyəti dövrünə, yəni 12-ci əsrə aid edir. Binanın içərisindəki lövhədəki yazıda onun 1379–1380-ci illərdə Əmir Teymurun dövründə Əmir Həccac adlı şəxs tərəfindən ucaldıldığı bildirilir. Binanın girişə ən yaxın olan şərq yarısı 14–16-cı əsrlərdə əlavə edilmişdir.

Bu memarlıq abidəsi müxtəlif dövrlərdə S. M. Kirov və Samanilərin adlarını daşıyan şəhərin mərkəzi mədəniyyət və istirahət parkında yerləşir.

1930-cu illərə qədər bu ərazidə kiçik ölçülü qəbiristanlıq yerləşirdi. "Sayli nau" (Yeni il) qeyd edildikdən sonra qəbiristanlıqda Çeşma-Əyyub məzarının yanında (həmçinin İsmayıl Samaninin məzarının yanında") əsasən qadınların iştirak etdiyi ölülərin xatirəsin yadetmə -"Sayli mazor" keçirilirdi.^[1].

1991-ci ildən Çeşmə-Əyyubda Buxara Su Təchizatı Tarixi Muzeyinin ekspozisiyası fəaliyyət göstərir. Burada Buxara vahəsinin su təchizatının tarixi, su qurğularının növləri və bu tikililərin inkişafı təqdim olunur. Nəticədə, müqəddəs peyğəmbər Əyyubun çeşməsi təkcə müsəlmanların deyil, həm də Buxara pravoslav kilsəsinin ibadət obyektidir.^[2] 2017-ci ildə Moskvanın və Bütün Rusiyanın Patriarxı Kirill Buxara və Əyyub çeşməsini ziyarət etdi.^[3]

Çeşmə-Əyyub Özbəkistanın mədəni irs obyektlərindən biridir^[4] və YUNESKO-nun Ümumdünya irsi obyekti statusuna namizədlərdən biridir.

Abidə qərbdən şərqə doğru sıra ilə yerləşən, dörd otaqdan ibarət, mürəkkəb düzbucaqlı binadır. Dörd otağın hamısı, biri digərini təkrarlamayan günbəzlərlə örtülmüşdür. Bina xaricdən orijinal və unikaldır, xüsusən də şimaldan və ya cənubdan baxanda.

Məqbərənin əsas fasadı şərqə baxır. Onun işərisində: vestibül, çeşmənin üstündə yerləşən "müqəddəs" quyu olan otaq; onun arxasında mehrabın təntənəli nişi olan məscid, burada da saqanla işarələnmiş Əyyubun gur-xanası var.

Gurxanda on iki bucaqlı ulduzların konturları boyunca künclərdən üç yarusda iri tökmə qanç müqarnalar böyüyür və yastı günbəzə keçidi təşkil edən kiçik qoltuqaltı tağlar sistemini əmələ gətirir — hətta Səmərqənddəki Teymuri abidələrində belə kompozisiyalar yoxdur. İzləyən üçün mümkünsüz görünsə də, yalnız planda göstərilən çertyojdan, Özbəkistanın mahir xalq sənətkarlarının hələ də malik olduqları fəza konstruksiyalarının mükəmməl mənimsənildiyi görünür.^[5].

Qərbdə uzununa oxu kəsən kvadrat otaq xaricdən konusvari çadırla örtülmüş alçaq kvadrat postament üzərində dairəvi nağara ilə işarələnmişdir. Buxaraya xas olmayan bu çadırvari forma, nəşrlərdə tikintidə Teymurun buraya gətirdiyi iddia edilən Xarəzm sənətkarlarının iştirak etməsi ilə izah olunur. Amma Xarəzmdə XIV əsrin çadırlı tikililəri məlum deyil və məşhur Xarəzm çadırları XII əsrin tikililərini taclanır — onların Çeşma-Əyyub çadırı ilə çox nisbi oxşarlığı onun erkən tarixinin xeyrinə çıxış edir. V. A. Nilsen Teymur dövrünün binaları üçün konusvari çadırların qeyri-adiliyini qeyd edərək "…bu forma Xarəzm və ya Yeddisu üçün olduğu kimi Buxara üçün də ənənəvi idi" fikrini irəli sürdü.

Silindrik barabanın səthinin hörgüsü — ehtiyatlı, enli və dərin, ritmik olaraq bir-birini əvəz edən şaquli tikişlərlə — Səlcuq-Qaraxani memarlığı üçün xarakterikdir və XIV əsr memarlığı üçün tamamilə qeyri-səciyyəvidir. Təbii olaraq 11–12-ci əsrlərin memarlıq estetikasına uyğun gələn silindrik barabanın forma və texnikası, bir versiyaya görə, postmonqol dövrünün memarlığına yaddır.

Qurxananın girişinin üstündə firuzəyi mayolika kaşılarına həkk olunmuş tarixi yazı vardır. O Əmir Temur dövründə yaradılıb, lakin təmirin birində mətnin ortasındakı mayolika kaşıların yeri səhvən dəyişdirilib. Bundan əlavə, bəzi kaşılar çatışmır. Düzəliş edilmiş mətn belədir: "Bu binanın tikintisi Mavəraünnəhrin və Xorasan sultanı Əmir Temur Kurağanın göstərişi ilə başa çatdırılmışdır — onun rəhməti bütün müsəlmanlar üzərində artsın! — Əmir Həccacın səyi ilə 785-ci (1383–1384) ilin aylarında".

Qur-xananın girişinin üstündə, yuxarıda qeyd olunan yazının üstündə, geniş taxta lövhədə Əyyubun Buxaraya səfərindən tarixi oyma üsulu ilə mətn verilmişdir. Mətn şikəstə kimi əyri hərflə yazılmış və Buxara tarixçisi əl-Güncarın itirilmiş "Buxara tarixi" əsərindən götürülmüşdür. Bu mətnin ətrafında eyni şikəstə xətti ilə Qurandan bir fraqment yazılmışdır. Yazının xətti bir qədər kobuddur ki, bu da mətnin həkk olunduğu ağacın (ehtimal ki, qudcum) çox sərt olması ilə əlaqələndirilir. Bununla belə, diakritik işarələr müntəzəm olaraq yerləşdirilir və mətnin özü aşağıdan baxdıqda kifayət qədər oxunaqlıdır. Bundan əlavə, təqdimat üslubu sadədir və mürəkkəb nitq nümunələrini ehtiva etmir. Nəticə etibarilə, mətn hətta ilkin oxu bacarıqlarına malik zəvvarlar üçün anlaşılan idi.