Çoxölçülü Yoxsulluq İndeksi

Çoxölçülü Yoxsulluq İndeksi, ÇYİ, ing. Multidimensional Poverty Index-MPI) – BMT-nin İnkişaf proqramı çərçivəsində dünya ölkələrində yoxsulluğun səviyyəsini müəyyən etmək üçün 2010-cu ildə Oksford Yoxsulluq və İnsan İnkişafı Təşəbbüsü mərkəzi tərəfindən hazırlanmış göstərici.

Bu, indeksin əsas məqsədi fərdin təkcə maddi-iqtisadi cəhətcə deyil, digər göstəricilər üzrə yoxsul olmasını göstərməkdir. Onun İnsan İnkişafı İndeksindən (İİİ) əsas fərqi ondan ibarətdir ki, İİİ fərdin nələrə malik olduğunu, ÇYİ isə fərdin nələrdən məhrum olduğunu göstərir.

ÇYİ BMT-nin İnkişaf Proqramının İnsan İnkişafı İndeksinin nəşr olunmasının 20 illiyinə həsr olunaraq yaradılmış, yoxsulluğun ənənəvi gəlirə əsaslan ölçü metodologiyasından fərqli bir metodologiya ilə yoxsulluğu ölçmək üçün bu proqrama daxil edilmişdir.

Yaradıcısı Oksford Universitetinin professoru Ceyms Foster hesab olunur.

ÇYİ 3 ölçü istiqaməti (dimensions) və 10 göstəriciyə əsasən hesablanır:

• Təhsil (hər bir göstərici 1/6 nisbətdə götürülür)
  • Təhsil alma illəri: ev təsərrüfatı üzvlərindən heç biri məktəbdə 5 il oxumayıbsa, məhrum olmuş hesab olnurlar.
  • Uşaqların cəlb olunması: məktəb yaşına çatmış hər-hansısa bir uşaq 1-8-ci siniflərdə məktəbə getmirsə, məhrum olmuş hesab olunurlar.
• Sağlamlıq (hər bir göstərici 1/6 nisbətdə götürülür)
  • Uşaq ölümü: uşaqlardan biri belə ölərsə, məhrum olmuş hesab olunurlar.
  • Qidalanma: hər hansısa bir böyüyün və ya uşağın zəif qidalanması haqqında məlumat varsa, məhrum olmuş hesab olunurlar.
• Yaşam Şəraiti (hər bir göstərici 1/18 nisbətdə götürülür)
  • Elektrik: hər hansısa bir ev təsərüfatı elektriklə təchiz edilməyibsə, məhrum olmuş hesab olunurlar.
  • Sanitar qovşaqlar: ev təsərrüfatının keyfiyyətli tualeti yoxdursa və ya onlar tualeti digərləri ilə paylaşırlarsa, məhrum olmuş hesab olunurlar.
  • İçməli su: ev təsərrüfatının təmiz suya çıxış imkanı yoxdursa və ya təmiz su evdən 30 dəqiqəlik məsafədə yerləşirsə, məhrum olmuş hesab olunurlar.
  • Döşəmə: ev təsərrüfatının təmiz olmayan, qumdan və ya ekskrementdən düzəldilmiş göşəməsi varsa, məhrum olmuş hesab olunurlar.
  • Bişirmək üçün yanacaq: ev təsərrüfatı öz qidasını bişirmək üçün ağacdan, ağac kömründən və ya təzəkdən (ekskrementlərdən) istifadə edirsə, məhrum olmuş hesab olunur.
  • Avadanlıqlar: ev təsərrüfatı radio, TV, telefon, velosiped və ya motorlu velosipedlərdən birdən azına sahibdirsə, məhrum olmuş hesab olunur.

ÇYİ hazırlanarkən əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə olan vəziyyəti özündə əks etdirən, ictimaiyyət üçün açıq olan 3 mənbədən istifadə olunur:

• Demoqrafik və Sağlamlıq Sorğusu (ing. Demographic and Health Survey-DHS)
• Qrupların (Klasterlərin) Çoxsaylı Göstəriciləri Sorğusu (ing. Multiple Indicators Cluster Survey-MICS)
• Dünya Sağlamlıq Sorğusu (ing. World Health Survey-WHS).

ÇYİ aşağıdakı kimi hesablanır:^[1]

${\displaystyle CYI=H\times A}$

• H: ÇYİ kasıb olan insanların faizi (yoxsullar hissəsi)
• A: Kasıblar içərisində ÇYİ yoxsul olanların orta sıxlığı (%)

Ölkə	ÇYİ	ÇYİ indeksinə əsasən kasıb insanlar (milyon nəfər)	ÇYİ kasıb olan insanlar %-lə	ÇYİ Yoxsulluğun orta sıxlığı	Gəlirlərinə görə kasıb olan insanlar  %-lə ($1.25)
Albaniya	0.004	0.030	0.96	38.10	2.0
Anqola	0.452	13.614	77.35	58.43	54.3
Argentina	0.011	1.181	2.99	37.74	4.5
Ermənistan	0.008	0.070	2.25	36.53	10.6
Azərbaycan	0.021	0.461	5.37	38.61	2.0
Banqladeş	0.291	91.166	57.77	50.43	49.6
Belorusiya	0.000	0.002	0.02	35.12	2.0
Beliz	0.024	0.017	5.57	42.55	—
Benin	0.412	6.044	71.95	57.30	47.3
Boliviya	0.175	3.446	36.28	48.28	19.6
Bosniya və Hersoqovina	0.003	0.031	0.81	37.19	2.0
Braziliya	0.039	16.205	8.52	45.97	5.2
Burkina Faso	0.536	12.142	82.60	64.87	56.5
Burundi	0.530	6.591	84.50	62.69	81.3
Kamboca	0.263	7.703	53.87	48.88	40.2
Kameron	0.299	10.211	54.61	54.67	32.8
Mərkəzi Afrika Respublikası	0.512	3.716	86.41	59.29	62.4
Çad	0.344	6.667	62.90	54.72	61.9
Çin Xalq Respublikası	0.056	165.787	12.47	44.89	15.9
Kolumbiya	0.041	4.090	9.21	44.12	16.0
Komor adaları	0.408	0.444	73.93	55.25	46.1
Konqo	0.393	45.740	73.18	53.73	59.2
Fil Dişi Sahili	0.320	10.484	52.16	61.39	23.3
Xorvatiya	0.007	0.070	1.60	41.56	2.0
Çexiya	0.000	0.001	0.01	46.67	2.0
Cibutu	0.139	0.235	29.32	47.25	18.8
Dominikan Republikası	0.048	1.083	11.05	43.28	5.0
Ekvador	0.009	0.294	2.21	41.59	4.7
Misir	0.026	5.138	6.41	40.37	2.0
Estoniya	0.026	0.094	7.22	36.54	2.0
Efiopiya	0.582	70.709	89.96	64.74	39.0
Qabon	0.161	0.495	35.39	45.47	4.8
Qambiya	0.324	0.967	60.42	53.56	34.3
Gürcüstan	0.003	0.035	0.80	35.21	13.4
Qana	0.140	6.894	30.11	46.40	30.0
Quatemala	0.127	3.466	25.86	49.11	11.7
Qvineya	0.505	7.906	82.35	61.28	70.1
Quana	0.055	0.110	13.77	39.67	7.7
Haiti	0.306	5.556	57.27	53.34	54.9
Honduras	0.160	2.349	32.62	48.91	18.2
Macarıstan	0.003	0.076	0.76	38.89	2.0
Hindistan	0.296	644.958	55.38	53.50	41.6
İndoneziya	0.095	46.666	20.77	45.90	7.5
İraq	0.059	4.203	14.25	41.27	—
İordaniya	0.010	0.159	2.70	35.45	2.0
Qazaxıstan	0.002	0.090	0.59	36.90	3.1
Keniya	0.302	22.835	60.41	50.01	19.7
Qırğızıstan	0.019	0.258	4.86	38.81	21.8
Laos	0.267	2.882	47.25	56.50	44.0
Latviya	0.001	0.007	0.30	46.67	2.0
Lesoto	0.220	0.961	48.07	45.79	43.4
Liberiya	0.484	3.022	83.94	57.65	83.7
Makedoniya Respublikası	0.008	0.038	1.92	40.87	2.0
Madaqaskar	0.413	13.114	70.51	58.54	67.8
Malavi	0.384	10.406	72.26	53.19	73.9
Mali	0.564	10.806	87.14	64.71	51.4
Mavritaniya	0.352	1.912	61.68	57.07	21.2
Meksika	0.015	4.278	3.98	38.86	2.0
Monqolustan	0.065	0.410	15.76	41.01	22.4
Monteneqro	0.006	0.009	1.53	41.61	—
Mərakeş	0.139	8.892	28.50	48.83	2.5
Mozambik	0.481	17.475	79.79	60.25	74.7
Mianmar	0.088	6.969	14.19	62.01	—
Namibia	0.187	0.832	39.62	47.19	49.1
Nepal	0.350	18.322	64.74	54.05	55.1
Nikaraqua	0.211	2.281	40.73	51.86	15.8
Niger	0.642	13.070	92.69	69.31	65.9
Nigeriya	0.368	93.832	63.53	57.87	64.4
Pakistan	0.275	88.276	50.97	54.03	22.6
Fələstin əraziləri	0.003	0.028	0.69	38.22	—
Paraqvay	0.064	0.809	13.26	48.50	6.5
Peru	0.085	5.645	19.81	43.09	7.9
Filippin	0.067	11.158	12.58	53.45	22.6
Moldova	0.008	0.081	2.19	37.55	8.1
Rusiya	0.005	1.795	1.26	38.85	2.0
Ruanda	0.443	7.730	81.36	54.39	76.6
San Tome və Prinsipi	0.236	0.103	51.62	45.80	—
Seneqal	0.384	7.964	66.92	57.40	33.5
Serbiya	0.003	0.081	0.83	40.03	—
Syerre-Leone	0.489	4.399	81.47	60.04	53.4
Slovakiya	0.000	0.000	0.00	0.00	2.0
Sloveniya	0.000	0.000	0.00	0.00	2.0
Somali	0.514	7.061	81.16	63.30	—
Cənubi Afrika	0.014	1.510	3.07	46.70	26.2
Şri-Lanka	0.021	1.061	5.33	38.67	14.0
Surinam	0.044	0.037	7.46	58.82	15.5
Svaziland	0.183	0.494	41.13	44.44	62.9
Suriya	0.021	1.134	5.53	37.52	—
Tacikistan	0.068	1.145	17.10	40.03	21.5
Tanzaniya	0.367	26.952	65.26	56.29	88.5
Tailand	0.006	1.105	1.65	38.49	2.0
Toqo	0.284	3.418	54.25	52.43	38.7
Trinidad və Tobako	0.020	0.073	5.62	35.12	4.2
Tunis	0.010	0.285	2.82	37.13	2.6
Türkiyə	0.039	6.183	8.47	45.93	2.7
Ukrayna	0.008	1.014	2.19	35.74	2.0
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri	0.002	0.025	0.57	35.32	—
Uruqvay	0.006	0.056	1.68	34.71	2.0
Özbəkistan	0.008	0.625	2.32	36.21	46.3
Vyetnam	0.075	12.313	14.30	52.50	21.5
Yəmən	0.283	11.710	52.51	53.94	17.5
Zambia	0.325	7.830	63.66	51.10	64.3
Zimbabve	0.174	4.769	38.46	45.22	—

• Alkire, Sabina and Maria Emma Santos. 2010. Multidimensional Poverty Index: 2010 Data. Oxford Poverty and Human Development Initiative.

• İnsan İnkişafı Hesabatları-ÇYİ Arxivləşdirilib 2011-10-22 at the Wayback Machine
• [www.ophi.org.uk/policy/multidimensional-poverty-index/ ophi.org.uk/policy/multidimensional-poverty]