İnsan inkişafı indeksi

İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) — 1990-cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı tərəfindən nəşr edilən "İnsan İnkişafı Hesabatı"nda dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən göstərici.

Bu indeks əhalinin rifahını ÜDM-dən daha geniş şəkildə özündə ehtiva edir. İİİ insan inkişafının üç ölçüsünü özündə birləşdirir:

uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu əsasında hesablanır);
təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil alanların say nisbəti əsasında hesablanır);
layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti pariteti/AQP, gəlir əsasında hesablanır).

Lakin, bu indeks insan inkişafının müfəssəl, hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Məsələn, buraya gender və ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks insan inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi üçün daha geniş prizmanı təmin edir.

2009-cu il hesabatındakı reytinq sistemi istisna olmaqla əvvəlki illərdə reytinq 3 kateqoriyaya bölünmüşdür. Əvvəlki sistemdə 1-dən 63-dək yerləri insan inkişafının yüksək, 64-dən 146-dək yerləri orta, daha sonra isə aşağı olduğu ölkələr tuturdu. 2009-cu ildən etibarən ölkələr 4 kateqoriyaya bölünür. Yeni sistemdə əvvəlkinə əlavə olaraq "çox yüksək" kateqoriyası daxil edilmişdir.

İndeksin hesablanması metodu

İstənilən $x$ göstəricisini qiyməti 0 və 1 arasında dəyişən indeksə çevirmək üçün aşağıdakı formuldan istifadə edilir:

$x$ -indeks = ${\frac {x-\min \left(x\right)}{\max \left(x\right)-\min \left(x\right)}}$

burada: $\min \left(x\right)$ və $\max \left(x\right)$ təhlil edilən bütün ölkələr üzrə $x$ göstəricisinin minimal və maksimal qiymətləridir.

Hər hansı ölkənin İnsan İnkişafı İndeksi aşağıdakı 3 göstərici əsasında formalaşır:

1. Gözlənilən ömür müddəti indeksi (LEI) = ${\frac {LE-20}{85-20}}$

Doğumda gözlənilən ömür müddəti 85 il olduqda LEI 1-ə, 20 il olduqda isə 0-a bərabərdir.

2. Təhsil indeksi (EI) = ${\frac {MYSI+EYSI}{2}}$

Orta təhsil müddəti indeksi (MYSI) =

{\frac {MYS-0}{15}}

Gözlənilən təhsil müddəti indeksi (EYSI) =

{\frac {EYS-0}{18}}

3. Gəlir indeksi (II) = ${\frac {ln(GNIpc)-ln(100)}{ln(75000)-ln(100)}}$

İnsan İnkişafı İndeksi isə bu üç göstəricinin həndəsi ortasıdır:

$HDI={\sqrt[{3}]{LEI\times EI\times II}}$

LE — Gözlənilən ömür müddəti
MYS — Əhalinin orta təhsil müddəti (illərlə)
EYS — Təhsili davam edənlərin gözlənilən təhsil müddəti (illərlə)
GNIpc — AQP-yə görə adambaşına düşən ÜMM (ABŞ dolları ilə)

2022 Hesabatı

2022 İnsan İnkişafı Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 2022-də nəşr olunmuş və İİİ göstəricisi 2021-ci ilin məlumatları əsasında müəyyənləşdirilmişdir. Aşağıda "çox yüksək insan inkişafı"na malik ölkələr göstərilib:^[2]

▲ = artım.
▬ = stabil.
▼ = azalma.
Mötərizə içindəki rəqəmlər ölkənin 2021-ci il Hesabatına nisbətən reytinqdə neçə pillə qalxıb-endiyini göstərir.

Tutduğu yer		Ölkə	İİİ
2022-ci ildə 2021-ci il üçün yeni təxminlər ^[3]	2022-ci il hesabatında 2015-ci illə müqayisədə sıralama dəyişikliyi^[3]	Ölkə	2022-ci ildə 2021-ci il üçün yeni təxminlər ^[3]	2022-cü il hesabatında 2021-cü illə müqayisədə dəyişiklik ^[3]
1	▬	İsveçrə	0,962	▲ 0.19%
2	▬	Norveç	0,961	▲ 0.19%
3	▬	İslandiya	0,959	▲ 0.56%
4	▲ (3)	Honkonq	0,952	▲ 0.44%
5	▲ (3)	Avstraliya	0,951	▲ 0.27%
6	▬	Danimarka	0,948	▲ 0.34%
7	▼ (2)	İsveç	0,947	▲ 0.36%
8	▲ (6)	İrlandiya	0,945	▲ 0.40%
9	▼ (5)	Almaniya	0,942	▲ 0.16%
10	▼ (1)	Niderland	0,941	▲ 0.24%
11	▬	Finlandiya	0,940	▲ 0.29%
12	▼ (1)	Sinqapur	0,939	▲ 0.29%
13	▲ (2)	Belçika	0,937	▲ 0.25%
14	▼ (3)	Yeni Zelandiya	0,937	▲ 0.15%
15	▼ (2)	Kanada	0,936	▲ 0.25%
16	▼ (1)	Lixtenşteyn	0,935	▲ 0.22%
17	▲ (3)	Lüksemburq	0,930	▲ 0.18%
18	▼ (3)	Böyük Britaniya	0,929	▲ 0.17%
19	▬	Yaponiya	0,925	▲ 0.27%
19	▲ (3)	Cənubi Koreya	0,925	▲ 0.35%
21	▼	ABŞ	0,921	▲ 0.10%
22	▬	İsrail	0,919	▲ 0.25%
23	▲ (4)	Malta	0,918	▲ 0.58%
23	▲ (1)	Sloveniya	0,918	▲ 0.28%
25	▼ (4)	Avstriya	0,916	▲ 0.14%
26	▲ (9)	BƏƏ	0,911	▲ 0.80%
27	▬	İspaniya	0,905	▲ 0.38%
28	▼ (3)	Fransa	0,903	▲ 0.27%
29	▲ (3)	Kipr	0,896	▲ 0.41%
30	▼ (1)	İtaliya	0,895	▲ 0.13%
31	▼ (2)	Estoniya	0,890	▲ 0.30%
32	▼ (6)	Çexiya	0,889	▲ 0.20%
33	▼ (2)	Yunanıstan	0,887	▲ 0.19%
34	▼ (1)	Polşa	0,876	▲ 0.37%
35	▲ (3)	Bəhreyn	0,875	▲ 0.73%
35	▲ (1)	Litva	0,875	▲ 0.35%
35	▲ (2)	Səudiyyə Ərəbistanı	0,875	▲ 0.64%
38	▲ (2)	Portuqaliya	0,866	▲ 0.40%
39	▲ (1)	Latviya	0,863	▲ 0.42%
40	▼ (6)	Andorra	0,858	▲ 0.11%
40	▲ (5)	Xorvatiya	0,858	▲ 0.40%
42	▲ (1)	Çili	0,855	▲ 0.46%
42	▲ (1)	Qətər	0,855	▲ 0.23%
44	—	San-Marino	0,853	▬
45	▼ (5)	Slovakiya	0,848	▲ 0.09%
46	▲ (1)	Macarıstan	0,846	▲ 0.20%
47	▼ (4)	Argentina	0,842	▲ 0.09%
48	▲ (6)	Türkiyə	0,838	▲ 1.03%
49	▲ (3)	Monteneqro	0,832	▲ 0.27%
50	▼ (1)	Küveyt	0,831	▲ 0.20%
51	▼ (3)	Bruney	0,829	▲ 0.01%
52	▼ (2)	Rusiya	0,822	▲ 0.29%
53	▼ (4)	Rumıniya	0,821	▲ 0.16%
54	▼ (3)	Oman	0,816	▲ 0.32%
55	▼ (2)	Baham adaları	0,812	▲ 0.00%
56	▲ (4)	Qazaxıstan	0,811	▲ 0.51%
57	▼ (2)	Trinidad və Tobaqo	0,810	▲ 0.23%
58	▲ (4)	Kosta-Rika	0,809	▲ 0.43%
58	▬	Uruqvay	0,809	▲ 0.25%
60	▼ (3)	Belarus	0,808	▲ 0.21%
61	▬	Panama	0,805	▲ 0.37%
62	▲ (1)	Malayziya	0,803	▲ 0.39%
63	▲ (7)	Gürcüstan	0,802	▲ 0.50%
63	▲ (2)	Mavriki	0,802	▲ 0.55%
63	▲ (4)	Serbiya	0,802	▲ 0.41%
66	▲ (6)	Tailand	0,800	▲ 0.75%

2011 Hesabatı

Hesabat 2011-ci il noyabrın 2-də yayımlanmış və 2011-ci ilin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir.^[4] Hesabatda 187 dövlət arasında Azərbaycan Türkiyəni bir pillə qabaqlayaraq 91-ci yerdə qərarlaşmışdır.^[5] Keçmiş Sovet respublikalarından Belarus 65, Rusiya 66, Gürcüstan 75, Ermənistan 86-cı yerdədir.

Ən yüksək İİİ-yə malik 47 ölkə aşağıda göstərilmişdir:

Norveç 0,943 (▬)
Avstraliya 0.929 (▬)
Niderland 0.910 (▲ 4)
ABŞ 0.910 (▬)
Yeni Zelandiya 0.908 (▼ 2)
Kanada 0.908 (▲ 2)
İrlandiya 0.908 (▼ 2)
Lixtenşteyn 0.905 (▼ 2)
Almaniya 0.905 (▲ 1)
İsveç 0.904 (▼ 1)
İsveçrə 0.903 (▲ 2)
Yaponiya 0.901 (▼ 1)
Honkonq 0.898 (▲ 8)
İslandiya 0.898 (▲ 3)
Cənubi Koreya 0.897 (▼ 3)
Danimarka 0.895 (▲ 3)
İsrail 0.888 (▼ 2)
Belçika 0.886 (▬)
Avstriya 0.885 (▲ 6)
Fransa 0.884 (▼ 6)
Sloveniya 0.884 (▲ 8)
Finlandiya 0.882 (▼ 6)
İspaniya 0.878 (▼ 3)
İtaliya 0.874 (▼ 1)
Lüksemburq 0.867 (▼ 1)
Sinqapur 0.866 (▲ 1)
Çexiya 0.865 (▲ 1)
Birləşmiş Krallıq 0.863 (▼ 2)
Yunanıstan 0.861 (▼ 7)
BƏƏ 0.846 (▲ 2)
Kipr 0.840 (▲ 4)
Andorra 0.838 (▼ 2)
Bruney 0.838 (▲ 4)
Estoniya 0.835 (▬)
Slovakiya 0.834 (▼ 4)
Malta 0.832 (▼ 3)
Qətər 0.831 (▲ 1)
Macarıstan 0.816 (▼ 2)
Polşa 0.813 (▲ 2)
Litva 0.810 (▲ 4)
Portuqaliya 0.809 (▼ 1)
Bəhreyn 0.806 (▼ 3)
Latviya 0.805 (▲ 5)
Çili 0.805 (▲ 1)
Argentina 0.797 (▲ 1)
Xorvatiya 0.796 (▲ 5)
Barbados 0.793 (▼ 5)

2010 Hesabatı

2010-cu ilin Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 4 noyabr 2010-cu il tarixində açıqlanmışdır. 182 ölkənin yer aldığı bu hesabatda Azərbaycan Rusiya və Qazaxıstandan sonra 67-ci, Gürcüstan 74-cü, Ermənistan 76-cı, Türkiyə isə 83-cü yerdə qərarlaşmışdır. Aşağıdakı siyahı həmin hesabatda ilk 30 yeri tutan ölkələri göstərir:

Norveç 0,938
Avstraliya 0,937
Yeni Zelandiya 0,907
ABŞ 0,902
İrlandiya 0,895
Lixtenşteyn 0,891
Niderland 0,890
Kanada 0,888
İsveç 0,885
Almaniya 0,885
Yaponiya 0,884
Cənubi Koreya 0,877
İsveçrə 0,874
Fransa 0,872
İsrail 0,872
Finlandiya 0,871
İslandiya 0,869
Belçika 0,867
Danimarka 0,866
İspaniya 0,863
Honkonq 0,862
Yunanıstan 0,855
İtaliya 0,854
Lüksemburq 0,852
Avstriya 0,851
Birləşmiş Krallıq 0,849
Sinqapur 0,846
Çexiya 0,841
Sloveniya 0,828
Andorra 0,824

2009 Hesabatı

2009-cu ilin İİİ Hesabatı 2007-ci ilin məlumatlarına əsaslanır və 2009-cu il 5 oktyabrda açıqlanmışdır. Bu hesabata əsasən Azərbaycanda İnsan inkişafı indeksi 0,787-yə bərabərdir və 182 ölkə arasında 86-cı yeri tutmaqla "orta" reytinqə malik olan ölkələr sırasındadır.

2009-cu ildə ümümi siyahıya Norveç, Avstraliya və İslandiya başçılıq edirlər. İnsan inkişafının potensialı ən aşağı olan 10 ölkə — Qvineya-Bisau, Burundi, Çad, Konqo Demokratik Respublikası, Burkina-Faso, Mali, Mərkəzi Afrika Respublikası, Syerra-Leone, Əfqanıstan və Nigerdir.Bu hesabatda ölkələrin qruplaşdırılması üçün "Çox yüksək İnsan İnkişafı" qrupu əlavə olunmuşdur. Hesabatda bu ölkələr "inkişaf etmiş ölkələr" kimi qəbul olunur. Hesabatda "çox yüksək" qrupundakı 38 ölkə:

Norveç 0,971 ▬
Avstraliya 0,970 ▬
İslandiya 0,969 ▬
Kanada 0,966 ▬
İrlandiya 0,965 ▬
Niderland 0,964 ▲
İsveç 0,963 ▼
Fransa 0,961 ▲
İsveçrə 0,960 ▬
Yaponiya 0,960 ▬
Lüksemburq 0,960 ▼
Finlandiya 0,959 ▲
ABŞ 0,956 ▼
Avstriya 0,955 ▲
İspaniya 0,955 ▬
Danimarka 0,955 ▼
Belçika 0,953 ▬
İtaliya 0,951 ▲
Lixtenşteyn 0,951 ▼
Yeni Zelandiya 0,950 ▬
Birləşmiş Krallıq 0,947 ▬
Almaniya 0,947 ▬
Sinqapur 0,944 ▲
Honkonq 0,944 ▼
Yunanıstan 0,942 ▬
Cənubi Koreya 0,937 ▬
İsrail 0,935 ▲
Andorra 0,934 ▼
Sloveniya 0,929 ▬
Bruney 0,920 ▬
Küveyt 0,916 ▬
Kipr 0,914 ▬
Qətər 0,910 ▲
Portuqaliya 0,909 ▼
BƏƏ 0,903 ▲
Çexiya 0,903 ▬
Barbados 0,903 ▲
Malta 0,902 ▼

2008 Hesabatı

2006-cı ilin məlumatları əsasında hazırlanmış 2008-ci il Hesabatına əsasən Azərbaycan İİİ göstəricisi 0,758-ə bərabər olmaqla, 179 ölkə arasında 97-ci yeri tutmuşdur. Hesabatda "yüksək" İİİ-yə malik 30 ölkə (0,912-dən 0,969-dək):

İslandiya ▬ 0,968
Norveç ▬ 0,968
Kanada ▲ 0,967
Avstraliya ▲ 0,965
İrlandiya ▲ 0,960
İsveç ▲ 0,958
Niderland ▲ 0,958
Yaponiya ▲ 0,956
Lüksemburq ▲ 0,956
İsveçrə ▬ 0,955
Fransa ▲ 0,955
Finlandiya ▲ 0,954
Danimarka ▲ 0,952
Avstriya ▲ 0,951
ABŞ ▼ 0,950
İspaniya ▬ 0,949
Belçika ▲ 0,948
Yunanıstan ▲ 0,947
İtaliya ▲ 0,945
Yeni Zelandiya ▲ 0,944
Birləşmiş Krallıq ▼ 0,942
Honkonq ▲ 0,942
Almaniya ▲ 0,940
İsrail ▼ 0,930
Cənubi Koreya ▲ 0,928
Sloveniya ▲ 0,923
Bruney ▲ 0,919
Sinqapur ▼ 0,918
Küveyt ▲ 0,912
Kipr ▲ 0,912

İstinadlar

↑ "Human Development Report 2019 – "Human Development Indices and Indicators"" (PDF). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 22–25. 9 December 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 December 2019.
↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2015-10-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-12-11.
↑ ¹ ² ³ ⁴ "Human Development Report 2014 – "Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience"" (#bad_url). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. İstifadə tarixi: 25 July 2014.
↑ "Reports (1990–2011) | Global Reports | HDR 2011 | Download | Russian | Human Development Reports (HDR) | United Nations Development Programme (UNDP)". 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-30.
↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2011-11-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-30.

Xarici keçidlər

[UNDP2019-1] "Human Development Report 2019 – "Human Development Indices and Indicators"" (PDF). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 22–25. 9 December 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 December 2019.

[2014_Complete-2] "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2015-10-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-12-11.

[UNDP2014-3] ¹ ² ³ ⁴ "Human Development Report 2014 – "Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience"" (#bad_url). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. İstifadə tarixi: 25 July 2014.

[4] "Reports (1990–2011) | Global Reports | HDR 2011 | Download | Russian | Human Development Reports (HDR) | United Nations Development Programme (UNDP)". 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-30.

[5] "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2011-11-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-30.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]