İbrahim bəy

İbrahim bəy (özb. Ibrohimbek Chaqaboev. Иброҳимбек Чакабаев ; 1889 – 1931, Daşkənd^[1]) — Türküstanda (Özbəkistan və Tacikistan), 1921-ci ildən isə əvvəl Əfqanıstan Əmirliyinin şimalında, daha sonra isə Əfqanıstan Krallığında basmaçıların (Kurbaşı) böyük rəhbərlərindən biri.^[2]

İbrahim bəy
özb. Ibrohimbek Chaqaboy óģli
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1889
Vəfat tarixi	1931
Vəfat yeri	Daşkənd, Özbəkistan SSR, SSRİ
Hərbi fəaliyyəti
Xidmət illəri	1920–1931
Döyüşlər	Basmaçı qalxınışı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Özbəklərin Lokay tayfasından olan, bəzi mənbələrə görə Buxara ordusunun toxabo rütbəsində (zabit) zabiti olan Köktaş Çakobay kəndinin ağsaqqalı (muhtarı) ailəsində anadan olub. Bəzi mənbələrə görə isə Buxara əmirinin məmuru olaraq, polkovnik rütbəsini daşımışdır. Çakobay ailəsi dörd arvad, altı qız və altı oğuldan ibarət idi. Təsərrüfat əsasən ailə təsərrüfatı sayılırdı, yalnız bəzən mövsümdə Çakobay ailəsi kənardan üç-dörd işçi tuturdu.

İbrahim bəy oğulların ən kiçiyi idi. O, il yarım Məktəbdə oxuyub, bir az oxumağı öyrənmişdi, amma öz etirafına görə, heç vaxt yazmağı mənimsəyə bilməmişdi.

Bəzi mənbələr onu at oğrusu, hətta quldur dəstəsinin başçısı adlandırırlar. Onun əmir rütbəsinə malik olması və vergi (zəkat) toplamaqla məşğul olmasına da işarələr var ki, onu əmir məmurları sırasına daxil etmək tamamilə mümkündür. Vətəndaş müharibəsi illərində Buxara əmirinə dəstək vermiş, 1920-ci ildə Şərqi Buxarada qırmızılara qarşı döyüşmüşdür.

1920-ci ildə tayfasının bəyi olmuş və 1920-ci ilin sentyabrında Türküstanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Əfqanıstana qaçan Buxara əmiri Seyid Alim xanın xidmətinə daxil olmuşdur.

İbrahim bəy bolşeviklərə qarşı mübarizədə bütün tayfaları (bölgənin bütün basmaçılarının yarısına qədərini) birləşdirərək, Vaxş çayının sol sahilində, Düşənbə ətrafında və Hisarda bir neçə qələbə qazanaraq müəyyən hərbi uğurlar qazandı. Usman Xocayev və RSFSR-in baş konsulu ilə aparılan danışıqlar nəticəsində Dağlıq Şərqi Buxaranın bütün ərazisinə nəzarəti ələ keçirdi. 1921-ci ilin sonunda o, əmir ordusunun qarovul (kapitanı) rütbəsini tuturdu.

1921–1925-ci illərdə İbrahim bəy devrilən Buxara əmiri Seyid Alim xanın taxtına qayıtması uğrunda silahlı mübarizəyə başçılıq edirdi. Onun tabeliyində olan birləşmələr Buxara Xalq Sovet Respublikası (BNSR) davamlı basqınlar həyata keçirirdi.

1921-ci ilin payızında Buxara əmirinin qoşunları ilə birlikdə Şərqi Buxarada məğlub olub Əfqanıstana çəkildi. Buxara əmiri Seyid Alim xan İsmayılı dəstəkləmək üçün ona Ənvər paşanı və tərəfdarlarının dəstələrini göndərdi. Ənvər paşanın özü bütün Basmaçı hərəkatına rəhbərlik etməyə və birləşdirməyə çalışsa da, İbrahim bəy ondan şübhələndi və hətta onu həbs etdi. Daha sonra 1922-ci ilin yazı-yay aylarında Qızıl Orduya qarşı döyüşdə qısamüddətli uğurları zamanı Ənvər paşaya dəstək verməkdən imtina etdi. Avqustda Ənvər paşa döyüşdə demək olar ki, bütün dəstəni itirdi. O, Əfqanıstana getməyə çalışarkən Qızıl Ordu bölmələri ilə döyüşdə həlak oldu.

Onun rəhbərliyi altında basmaçılığın ilk mərhələsi 1922-ci ilin dekabrından Əfqanıstandan gələrək Hisar vadisinin Hisar kəndində qürbaşların qurultayını (iclasını) çağıraraq, faktiki olaraq onların əlaqələndiricisinə çevrildiyi vaxtdan başladı.

Qurbaşı İbrahim bəyin Sovet Orta Asiyasında təsir zonası Vaxş çayının sol sahili və Cilikul rayonu (Tacikistanın cənubu) idi. 1926-cı ilin iyununda sovet ərazisində İbrahim bəyin hərəkatı məğlub olduqdan sonra o, qoşunlarının əsas dayaq məntəqələrini Əfqanıstanın şimalına köçürdü. Oradan da Özbəkistan və Tacikistan respublikalarının ərazilərinə davamlı silahlı basqınlar həyata keçirirdi.

Əfqanıstanda İbrahim bəyin əsas qərargahı əvvəlcə Xanabadda (Künduz vilayəti) yerləşirdi, sonra Əliabada köçürüldü. İbrahim bəyin böyük dəstələri ailələri ilə birlikdə Taliqanda Talukan (Talikan), Xanabad, Çardar, Ak-Tube məskunlaşdılar. Lakin onlar daha çox Əliabadda yerləşmişdilər. İbrahim bəyin başçılığı ilə ailələr vaxtilə səhra olan Əliabadı abadlaşdırdılar. Burda iyirmi mindən çox əhali və dörd min təsərrüfat var idi.

1924–1925-ci illərdə İbrahim bəy basmaçı dəstələrinin Şərqi Buxara ərazisinə yeni yürüşünü təşkil etdi və ona rəhbərlik etdi. Lakin 1926-cı ilin iyununda məğlub oldu və Əfqanıstana geri çəkilməyə məcbur oldu. SSRİ-dən qaçan basmaçıların əsas yeri Vaxş çayının sol sahili və Xatlon vilayətinin Cilikul rayonu idi. Əfqanıstan şahı Əmanulla Xan onun ailəsi ilə birlikdə ölkənin şimalında olan tərəfdarlarını ziyarət etmək qadağası altına düşdü.

1929-cu ildə Kral Əmanulla Xanın devrilməsi ilə İbrahim bəy tacik mənşəli yeni Əfqan hökmdarı Həbibulla Kalakaninin (Baça-i Sakao) tərəfini tutdu. Həbibulla Kalakanini dəstəkləmək üçün Kabildə olan İbrahim bəy şimala getdi və burada 20 min özbəkdən ibarət ordu yaratdı. Həmçinin Çardara qəzasında — Qunduz yaxınlığında 400 türkmən, 500 özbək-kunqrat, özbək-durmen və özbək-lokaydan ibarət bir dəstə toplandı. Baça-i Sakaonun qısamüddətli hakimiyyəti başa çatdıqdan sonra kral Barakzay ailəsinin puştunları Kabildə əmir hakimiyyətini qaytardılar və monarxiya taxtına devrilmiş Kral Əmanullah Xanın qohumu Məhəmməd Nadir şah çıxdı.

• Павел Густерин. История Ибрагим-бека. Басмачество одного курбаши с его слов. — Саарбрюккен: LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014. — 60 с. — ISBN 978-3-659-13813-3.
• Amir Sayyid Olimxon, Buxoro xalqining hasrati tarixi, Taşkent, 1991.
• Oʻzbekistonning yangi tarixi. 2-kitob, [Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi davrida], Taşkent, 2000.
• Туркестан в начале XX века: K истории истоков национальной независимости, Tашкент, 2000.
• Oʻzbegim, T., 1992; Rajabov K,., Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash, Taşkent, 2002.

• Наполеончик Востока
• Бойко В. С. Среднеазиатская эмиграция — о неудачах Ибрагим-бека в Афганистане
• Бляхер Л., Ибрагим-бек. История локайского Робин Гуда
• Бухарский курбаши Ибрагим-бек Чакабаев
• История в лицах. "Наполеон из Локая". Часть I. Часть II
• Басмачи. Английский след
• Дауди И. Д., "Большая игра в Афганистан" 2019 — с. (52, 53) — 211 — ISBN 978-5-600-023-888–8