İbrahim ibn Nəsr Tabqac xan

İbrahim bin Nəsr bin Əli xan Qaraxani - Qərbi Qaraxanilər dövlətinin xaqanı. 1052. ildə qardaşı Məhəmməd xan Qaraxaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gəlmişdir.

İbrahim Tamğaç xan
bayraqQərbi Qaraxanilər dövlətinin II xaqanı
1052 — 1068
Sələfi Məhəmməd xan Qaraxani
Xələfi Şəmsmülk Nəsr xan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Vəfat tarixi
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Sülalə Qaraxanilər
Atası Nəsr bin Əli xan
Uşaqları Şəmsmülk Nəsr xan, Xızır xan Qaraxani, Məhəmməd xan Qaraxani və Türkan xatun
Dini İslam

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaraxanlılardan İlig Nəsr bin Əli bin Musa bin Satukun iki oğlundan biri olan Əbu İshaq İbrahim, Mavəraünnəhiri zəbt etmək üzrə hərəkətə keçdiyi və ilk dəfə tarix səhnəsinə çıxdığı 1036-cı ildə Böri Tegin ünvanını daşıyırdı. Onun əsas hədəfi, 1012-ci ildə atasının ölümüylə itirilən Mavəraünnəhri yenidən ələ keçirmek idi. Bu amacla Mavəraünnəhirin hakimləri Əli Tegin oğullarına qarşı hücuma keçdi və Xocəndi zəbt etdi. Ancaq bu mücadilələr sırasında onlara əsir düşdü. Qısa bir müddət sonra əsarətdən qurtularaq 1033-1034-cü illərdən bəri Özkənddə olan qardaşı Eynüddövlə Məhəmmədin yanına getdi. Buradan 4 avqust 1038-ci ildə göndərdiyi məktubla Qəznəlilər yanında təşəbbüsə keçərək mücadiləsində özünə dəstək aradı. Fəqət Qəznəlilər, Böri Teginin rəqibləriylə anlaşma halında olduqlarından ona gizlicə əl-Əmirül-Fazıl ləqəbini tevcih etməklə yetindiler. Bu arada qardaşı Eynüddövlənin yanında da barınamayan Böri Tegin Kumici Türklərinə sığındı. Görünüşdə Sultan Məsud Qəznəvinin ordusuna xidmət için Hulbuk civarındaki Vəhş ilə Huttəl tərəflərinə gələn Böri Tegin hər yeri yağmalamaqdaydı. Sultan Məsud, Böri Təgin məsələsinin Xorasanda ortaya çıxan Türkmen gailesinden daha öncelikli bir mesele olduğuna qərar verib dövlət adamlarının muxalifətinə rəğmən 19 dekabr 1038-ci il tarixində Bəlxdən Termezə keçerek Böri Tegine qarşı yürüdü. Böri Tegin hemen Səlcuqlular ilə bağlantı qurdu. Bunun üzerine Çağrı bəy güçlü bir ordu ile Ceyhun çayının iki yaxasını ələ keçirmək amacıyla Cuzcana yöneldi. Bu gelişmelerden xəbərdar olan Sultan Məsud, Mavəraünnəhirdə Böri Tegin və Əli Tegin oğulları rəqabətini diqqətə alıb səfəri yarıda buraxaraq geri döndü (25 yanvar 1039). Bunu fürsət bilən Böri Tegin, Qəznəli ordusunun əşyalarını at və dəvələrini yağmaladı və Mavəraünnəhirdəki konumu daha da qüvvətləndi. Çağdaş tarixçi Beyhakī, 1039-cu ilin olaylarına Böri Teginin Əli Tegin oğullarına qarşı qazandığı bacarıqları anladaraq başlar. Buna görə hər tərəfdən bir çox düşmən hazırlıq görür və Böri Təginə Əli Tegin oğulları ile girişdiyi çatışmalarda yardımçı olmaları üçün adamlarını gönderirdi. Böri Təgin və müttəfiqləri qalib gəldi və Mavəraünnəhir bölgesinin Əli Təgin oğullarından alınmasına ramak qaldı. 1040-cı ildə Keş və Səmərqənddə Böri Tegin adına kesilen paralar Beyhakīnin verdiği bilgileri doğrulamaktadır. Sikkelere göre Böri Tegin 432de (1040-41) Buharaya girdi. Bu tarihte Buharada adına kestirdiği dirhemlerde kullandığı Nasırül-Hak Müeyyidül-adl Hakān İbrahim lakap ve unvanları ile daha önce babasının kullandığı Müeyyidül-adl lakabını alarak Maveraünnehiri zaptetmekle babasının mirasına sahip çıktığına, Nasırül-Hak lakabı ile de hakanlığını ilan etdiğine işaret etmektedir. Mücadeleyi bırakmayan Ali Tegin oğullarını 433te (1041-42) Buharadan tamamen uzaklaştırdı ve kendisini Tabqac (Tabgaç, Tafgac, Tavgaç) Buğra Kara Hakan ilan etdi. Bu unvanı almakla Ali Teginin hem merkezini ele geçirdiğini hem de onun sadece Maveraünnehirdeki değil bütün ülkedeki haklarını sahiplendiğini ilan ediyordu. Büyük Tabqac Han İbrahim, Semerkant başşehir olmak üzere 433te (1041-42) devletini kurduğu sırada Batı Qaraxanlıların sınırları Buhara, Semerkant, Keş gibi şehirleri kapsayan merkezi Maveraünnehir, Çagāniyan ve Huttel bölgesini içine alıyordu. 444te (1052) Aynüddevle vefat edince büyük kağan olan Tabqac Han, 449 (1057) yılında Doğu Qaraxanlı topraklarında meydana gelen iç karışıklıklardan yararlanarak ülkesini Özkent, Ahsikes, Hucend, Tunket, İsbicab, Şaş, Binket, Kuzorduyu (Balasagun) içine alacak şekilde genişletmeyi başardı. Tabqac Han felç geçirince oğlu Şemsülmülk Ebül-Hasan Nasr lehine saltanattan feragat etdi (460/1068). İbnül-Esir, Tabqac Hanın aynı yıl vefat etdiğini kaydeder ([1]). Selçukluların Maveraünnehire akınları Tabqac Han döneminde başladı. Sultan Tuğrul Bey zamanında Alparslan, Tabqac Hanın ülkesini istila edince Tabqac Han, Bağdata heyetler göndererek Abbasi Halifesi Kāim-Biemrillaha sultanı şikayet etdi, ancak bir sonuç alamadı (453/1061). Sultan Melikşahın hanımı Terken Hatunun Tabqac Hanın kızı olduğu anlaşılmaktadır.

İmadüddevle, Tacül-mille, Seyfü halifetillah, Meliküş-şark ves-Sin, el-Melikül-muzaffer, İzzül-ümme kehfül-müslimin, Müeyyidül-adl unvan ve lakaplarını kullanan Büyük Tabqac Han ([2]) kaynaklarda siyasi faaliyetlerinden ziyade eğitim, bilim, sanat, imar ve din sahasında, sosyal ve ekonomik alanlarda ülkesinde yürüttüğü reform niteliğindeki faaliyetleriyle yer almıştır. Kercemin mahallesindeki sarayın yanı sıra Semerkantta Demirkapı mevkiinde kendisinin defnedildiği meşhede bitişik bir cami, medrese, kütüphane, öğrenci yurdu ve özellikle felçli hastaların kalabilecekleri hastahaneden (darülmerza, bimaristan) oluşan bir külliye yaptırarak bunlar için zengin vakıflar tahsis etmiştir (Receb 458/Haziran 1066). Tabqac Han İbrahim Medresesi yapısı ve işleyişi bakımından çağının önemli medreselerindendir. Hanefi mezhebinin esas alındığı programı, dershaneleri, kütüphanesi, yurtları, görevlileri, öğrenci bursları ve öğrencilerin çeşitli ihtiyaçlarının karşılandığı bir bütçesi vardı. Şehir hayatının yaygın olduğu ve para basılmaya değer elliden fazla şehrin yer aldığı Maveraünnehirde bu medreselerden mezun olan Hanefi ulemasının sosyal hayata ve bürokrasinin her kademesine nüfuz etmesi bölgede diğer mezheplerin yayılmasının önüne geçmiştir. Hanefilik adeta Maveraünnehirin resmi mezhebi haline gelmiştir. Bu yükseliş, Tabqac Hanın ulemadan Seyyid Ebül-Kāsım es-Semerkandiyi idam etdirmesiyle başlayan, Han Ahmed b. Hızırın ulema tarafından yargılanarak idama mahkum edilmesi ve nihayet Buharada Hanefi ulemasının özerk bir hakimiyet kurmasına kadar varan hanedan ve bürokrat-ulema arasındaki çatışmaya temel sebep teşkil etmiştir. Tabqac Han ayrıca Batınilerle de (İsmaililer) ciddi şekilde mücadele etmiştir.

İbnül-Esir, Tabqac Hanı müstesna bir dindar olarak tanıtır ([1]). Diğer bazı kaynaklarda da ondan ideal ve adil bir hökmdar diye bahsedilir. Fakihlerin fetvası olmadan hiçbir vergi almayan Tabqac Hanın ulemaya büyük saygısı vardı. Nitekim Ali soyundan gelen vaiz Ebu Şüca el-Alevi kendisine hökmdarlığa layık olmadığını söyleyince tahttan feragat etmeye karar vermiş, ancak halkın ısrarı karşısında bundan vazgeçmiştir ([3]). Öte yandan onun Seyyid Ebül-Kāsım es-Semerkandiyi idam etdirmesinin sebebi tatminkar bir şekilde açıklanamamaktadır. Tabqac Han esnafın usulsüz zamlarına karşı halkı korumuş ve onlara bilinçli tüketicilik dersi vermiş, eşkıyaya karşı da kesin bir tavır ortaya koymuştur. Aldığı tedbirler sonucunda onların kökünü kazıması, cezanın uygulanmasında merhamet etmenin bir fayda sağlamayacağını vurgulaması, halkın şikayetlerini dinlemesi vb. politikaları, yer altı ve yer üstü zenginlikleri yanında İpek yolu güzergahında bulunan Batı Qaraxanlılarda halkın ekonomik refah ve seviyesini yükseltip ekonomik alanda da rakibi Doğu Qaraxanlıları nüfuzu altına almıştır. Nitekim bu ekonomik yapının bir hatırası olarak Tabqac Hanın unvanlarına nisbetle “müeyyide adliyye” ve “tamgaciyye dirhemleri” adı verilen para birimi meşhur olmuştur.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 el-Kamil, IX, 234
  2. ↑ Barthold, s. 325, 335
  3. ↑ a.g.e., a.y.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

SƏLƏF
Məhəmməd xan Qaraxani 		Flag of the Kara-Khanids.svg İbrahim Tamğaç xan
1052-1068 		Flag of the Kara-Khanids.svg XƏLƏF
Şəmsmülk Nəsr xan