İdris Bitlisi

İdris Bitlisi və ya Bitlisli İdris (tam adı: Molla Hakim İdris Bitlisi; 1452 və ya 1457, Bitlis – 1520, Konstantinopol) — XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində yaşamış kürd əsilli Osmanlı tarixçisi və dövlət xadimi. Azərbaycan türkcəsində danışırdı.^[1]

İdris Bitlisi
kürd. ئیدریسی بەدلیسی
Doğum tarixi	1452 və ya 1457
Doğum yeri	Bitlis, Bitlis əmirliyi
Vəfat tarixi	1520
Vəfat yeri	Konstantinopol, Osmanlı imperiyası
Dəfn yeri	Əyyubsultan qəbiristanlığı
Elm sahələri	tarix

Molla Hakim İdris Bitlisi 18 yanvar 1457-ci ildə^[2] indiki Türkiyənin Bitlis şəhərində anadan olmuşdur. O, Səfəvi şahına xidmət etmiş və sonradan Osmanlı sultanı II Bəyazidin sarayına köçmüşdür. Orada ona Osmanlı sülaləsinin tarixini yazmaq tapşırılmışdır. İdris daha sonra Bəyazidin oğlu sultan Yavuz Səlimin sarayında tarixçi kimi çalışmışdır.^[3]

Bitlisli İdris "Səlimnamə" əsərində yazır ki, I Səlimin hakimiyyəti dövründə kürd aşirət rəhbərlərini bir araya gətirməyə nail olmuşdur. Bundan sonra o, kürdləri qızılbaşlarla döyüşməyə təşviq etmiş, onlar isə Anadolunu qızılbaşlardan qılıncla təmizləməyə and içmişdir. Bu vaxt 40 min qızılbaş qılıncdan keçirilir.^[4] Bitlisli İdris Osmanlının Kürdüstanı fəth etməsində göstərdiyi köməyə görə, vali təyin edilmişdir.^[5]

Bitlisli İdris fars dilində olan "Həşt behişt" ("Səkkiz cənnət dairəsi") əsərində Osmanlı sülaləsinin tarixini yazmışdır. Əsər eyni zamanda, türk dilinə tərcümə edilmişdir.^[3]

İdris Bitlisi 15 noyabr 1520-ci ildə İstanbul şəhərində vəfat etmişdir.

Tibb, kosmoqrafiya, fəlsəfə, mistisizm, siyasət, etika və tarix kimi müxtəlif sahələrdə fars, ərəb və türk dillərində çoxlu əsər, tərcümə və şərhləri var. Fikirlərində Mövlana Cəlaləddin Rumi, Sənai, Cami və Şəbüstərinin təsiri var.

• "Risaləyi Bahariyyə" — fəsillərin yaranması, xüsusiyyətləri və bəzi təbii hadisələr haqqında fars dilində risalə. Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub bəyə həsr olunmuşdu.
• "Risaləyi Həzaniyyə" — Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub bəyin Azərbaycandan Arran səyahətini izah edən fars dilində əsər.
• "Münazaratü-səvm vəli" — oruc və bayram məsələlərini ayə və nəsr qarışığı ilə izah edən fars dilində əsər. 1502 -ci ildə II Bəyazidə təqdim edilmişdir.
• "Həşt Behişt" — II Bəyazidin əmri ilə fars dilində yazılmış, Osmanlının tarixi haqqında əsər. Bitlisi burada görünməmiş bir ədəbi üslubdan istifadə etmiş və hadisələr ağır bir dil ilə, çox uzun cümlələrlə ifadə etmişdir. Bəziləri İdrisə, bəziləri isə digər şairlərə aid olan ərəb və fars dillərində şeirlər də daxil edilmişdir. İlk səkkiz Osmanlı sultanının hər birinin dövrü ayrı bir bölmədə izah edilmişdir.
• "Miratül-cəmal" — politologiya və etika haqqında fars dilində əsər. II təqdim edilmişdir.
• "Miratül-uşaq" — təsəvvüf sahəsi üzrə fars dilində nəsr və şeir qarışığı ilə yazılmış əsər. Yavuz Sultan Səlimə həsr edilmişdir.
• "Səlimnamə" — Yavuz Sultan Səlimin doğulmasından vəfatına qədər olan hadisələri əhatə edən, qismən nəzm və qismən nəsr ilə fars dilində yazılmış əsər. Həşt Behişt üslubundadır və "Zeyl-i Həşt Behişt" kimi də tanınır.
• "Münazarayi işk ba ağıl" — Təsəvvüf və fəlsəfə ilə bağlı fars dilində əsər.
• "Kasayid və münşəyat və mürasəlat" — Osmanlı sultanları, görkəmli dövlət xadimləri, bəzi alimlər haqqında yazdığı qasidə və az miqdarda məktublarından ibarət fars dilində əsər.
• "Məcmuayi Müşəyat" — müəllifin sultan adına yazdığı bəzi məktublar, dövlət adamlarına və din xadimlərinə yazdığı şəxsi məktublardan ibarət fars dilində əsər.
• "Qanuni Şahənşahi" — siyasətnamə növündə fars dilində əsər.
• "Risalətül-iba an məvakil-vəba" — tibb sahəsi haqqında ərəb dilində əsər. Tıp alanında Arapça kaleme alınmış eserdir. Əsər vəbadan qorunma yolları haqqındadır.
• "Risalə fin-nəfs" — ruh mövzuları haqqında ərəb dilində əsər.
• "Şərhu əsrari-səvm min şərhi əsrari-ibadət" — Məmlük sultanı Qansu Qavriyə təqdim edilmiş ərəb dilində əsər.
• "Məcmuatu-münşəyat" — türk dilində yazılmış bəzi məktublardan ibarət əsər. Bitlisin türkcə dilində yazılmış məlum yeganə əsəridir. Təbrik və fəthnamə nümunələrini ehtiva edir.
• "Həqqül-mübin fi şərhi Haqqıl-yaxın" — Şəbüstərinin kəlam haqqında yazdığı əsərə fars dilində şərh. Yavuz Sultan Səlimin dövründə tamamlanmışdır.
• "Haşiyə əla Təfrisi Beyza" — Beyzəvinin əsərində mövcud olan fatihə təfsirinə ərəb dilində annotasiya. II Bəyazidə hədiyyə edildi.
• "Tərcümə və Təfsiri Hədisi Ərbayin" — nəzm ilə fars dilinə tərcümə edilmiş qırx hədisdən və onların şərhlərindən ibarət olan əsər.
• "Tərcümə və Nəzmı Hədisi Ərbayin" — nəzm ilə fars dilinə tərcümə edilmiş qırx hədisdən və onların şərhlərindən ibarət olan əsər.
• "Tərcüməyi Həyatül-Heyvan" — Heyvanların faydaları və zərərləri haqqında XIV əsrdə Kəmaləddin Dəmiri tərəfindən yazılmış, 1517–1518-ci illərdə Yavuz Sultan Səlimin buyruğu ilə fars dilinə tərcümə edilən əsər.

• Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Genç, Vural. "Rethinking Idris-i Bidlisi: An Iranian Bureaucrat and Historian between the Shah and the Sultan". Iranian Studies (ingilis). 52 (3–4). 2019: 425–447. doi:10.1080/00210862.2019.1649979.
• Genç, Vural. "An Iranian Shāh-nāma Writer at the Court of Bāyezid II: Malekzāda Āhi". Journal of Persianate Studies (ingilis). 13 (2). 2021: 119–145. doi:10.1163/18747167-bja10009.
• Markiewicz, Christopher. The Crisis of Kingship in Late Medieval Islam: Persian Emigres and the Making of Ottoman Sovereignty (ingilis). Cambridge University Press. 2019.
• Abdüsselam, Uygur. ""Kanun-i Şehinşâhî" Tercümelerinde Rastlanan Bazı Çeviri Hataları ve Bunların Tashihi". Türkiyat Araştırmaları Dergisi (türk) (22). 2007.