İqlim dəyişikliyi ilə bağlı məhkəmə işi kimi də tanınır, hökumətlər və şirkətlər kimi ictimai qurumlar tərəfindən iqlim dəyişikliyinin azaldılması üzrə gələcək səylər üçün hüquqi təcrübədən və presedentdən istifadə edən yeni ekoloji qanunlar toplusu. İqlim dəyişikliyinin azaldılmasını təxirə salan yavaş iqlim dəyişikliyi siyasətləri qarşısında, fəallar və hüquqşünaslar bu səyləri inkişaf etdirmək üçün milli və beynəlxalq məhkəmə sistemlərindən istifadə etmək səylərini artırmışlar.
2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün qanunvericilik bazası qanunvericilik vasitəsilə getdikcə daha çox əlçatan olur və məhkəmə işlərinin sayının artması iqlim dəyişikliyi ilə bağlı fəaliyyətləri konstitusiya hüququ, inzibati hüquqla bağlı hüquqi məsələlərlə əlaqələndirən beynəlxalq hüquq orqanının hazırlanmasına səbəb olmuşdur[1]. Uğurlu nümunələrin və yanaşmaların bir çoxu iqlim ədalətinin və iqlim məktəbi tətilinin ehtiyaclarını inkişaf etdirməyə yönəlmişdir.
Hollandiya Dövlətinə qarşı İqlim dəyişikliyi problemini həll etmək üçün Hollandiya Dövləti üçün məcburi tələblər müəyyən edən 2019-cu il Urgenda Fonduna qarşı qərardan sonra dünya məhkəmələrində uğurlu aktivist işlərinin artması tendensiyası səbəb olur[2][3][4]. 2019-cu ildə tədbirlərin sayı kəskin şəkildə artır və 2020-ci ilin fevral ayına Norton Rose Fulbright 33 ölkədə 1400-dən çox hadisəni müəyyən edən icmal dərc edir[5]. 2020-ci ilin əvvəlində hər hansı bir ölkədə ən çox baxılan iş ABŞ-da idi, 1000-dən çox işə baxılmaqda idi.
İqlim mübahisələri adətən beş növ iddiadan birini əhatə edir:
Konstitusiya hüququ — konstitusiya hüquqlarının dövlət tərəfindən pozulmasına yönəlmişdir.
İnzibati hüquq – Mövcud qanunlara əsasən, məsələn: yüksək emissiya layihələri üçün icazələrin verilməsi zamanı inzibati qərarların qəbul edilməsinin mahiyyətinə etiraz etmək.
Şəxsi hüquq — Korporasiyalara və ya digər təşkilatlara səhlənkarlıq, narahatlıq, qanun pozuntusu, ictimai etimad və əsassız varlanma üçün etiraz etmək.
Fırıldaqçılıq və ya istehlakçıların müdafiəsi — adətən şirkətlər tərəfindən iqlim təsirlərini yanlış təqdim etdiklərinə görə etiraz edilir.
İnsan hüquqları — iqlim dəyişikliyi ilə bağlı hərəkətsizliyin insan hüquqlarını müdafiə etmədiyi iddiası.
2020-ci ilin fevral ayına olan məlumata görə, Avstraliya 200-ə yaxın hadisə ilə dünyada ikinci ən yüksək geriliyə sahib ölkə olmuşdur.
2021-ci ildə Almaniya Ali Konstitusiya Məhkəməsi hökumətin iqlim mühafizəsi tədbirlərinin gələcək nəsilləri qorumaq üçün yetərli olmadığı və hökumətin 2022-ci ilin sonuna kimi İqlim Mühafizəsi Aktını təkmilləşdirməli olduğuna qərar verir[6].
2020-ci ilin iyul ayında İrlandiya Ətraf Mühitin Dostları İrlandiya hökumətinə qarşı iqlim və ekoloji böhranı[7]. həll etmək üçün kifayət qədər tədbir görmədiyinə görə əlamətdar iddiada qalib gəlir. İrlandiyanın Ali Məhkəməsi İrlandiya hökumətinin 2017-ci il üçün Milli Təsirlərin Azaldılması Planının qeyri-adekvat olduğuna qərar verib və onun istixana qazı emissiyalarını necə azalda biləcəyinə dair təfərrüatların olmadığını bildirib.
Hollandiya müxtəlif aralıq hədəflərlə 2030-cu ilə qədər karbon emissiyalarını 1990-cı il səviyyəsindən 49% azaltmağı öhdəsinə götürüb. Bununla belə, Hollandiyanın Ətraf Mühitin Qiymətləndirilməsi Agentliyi ölkənin 2020-ci il hədəflərini yerinə yetirə bilməyəcəyini müəyyən etmişdir[8].
2012-ci ildə holland hüquqşünas Roqer Koks iqlim dəyişikliyinə qarşı tədbir görmək üçün məhkəmə müdaxiləsi ideyasını irəli sürür[9]. 2013-cü ildə Urqenda Vəqfi 900 iddiaçı ilə Hollandiya hökumətinə qarşı "təhlükəli iqlim dəyişikliyinə səbəb olan istixana qazları emissiyalarını azaltmaq üçün kifayət qədər tədbirlər görmədiyi" üçün iddia qaldırır[10].
2015-ci ildə Haaqa Rayon Məhkəməsi verir ki, Hollandiya hökumətinin istixana qazı emissiyalarını azaltmaq və öz vətəndaşlarını iqlim dəyişikliyindən qorumaq üçün daha çox işlər görməlidir[11]. Bu "presedent təyin edən bir qərar" və "dünyada ilk iqlim məsuliyyəti iddiası" kimi təsvir edilmişdir. Client Earth-in İcraçı Direktoru Ceyms Torntonun sözlərinə görə: "Maraqlısı odur ki, əslində bu müəyyən edilmiş elmə və hökumətin qayğıkeşlik vəzifəsi kimi qədim prinsipə əsaslanır[12]. Bu mülahizə istənilən hüquq sistemində tətbiq oluna bilər və iradəyə uyğundur. Şübhəsiz ki, digər ölkələrin məhkəmələri tərəfindən istifadə edilə bilər. 2018-ci ildə Haaqa Apellyasiya Məhkəməsi Hollandiya hökumətini Hollandiyada istixana qazı emissiyalarını azaltmaq üçün səylərini gücləndirməyə məcbur edən presedent qərarı qüvvədə saxlayır[13].
2019-cu ilin dekabrında Hollandiya Ali Məhkəməsi qərarı qüvvədə saxlayır. Beləliklə, hökumətin iqlim dəyişikliyinin insan sağlamlığı üçün risk yaratdığını əsas gətirərək 2020-ci ilin sonuna kimi karbon emissiyalarını 1990-cı il səviyyəsindən 25% azaltmalı olduğunu təsdiqləyir[14].
2020-ci ilin dekabr ayında üç Britaniya vətəndaşı, Marina Trix, Adetola Onamade, Qerri Amokvando və iqlim məhkəməsi xeyriyyə təşkilatı Plan B, iqlim və ekoloji böhranın həlli yolları üçün kifayət qədər tədbir görmədiyinə görə Böyük Britaniya hökumətinə qarşı məhkəmə iddiası qaldırdıqlarını elan etdir[15][16]. İddiaçılar həm Böyük Britaniyada, həm də başqa yerlərdə qalıq yanacaqların hökumət tərəfindən maliyyələşdirilməsinin davam etdirilməsinin onların həyat və ailə həyatı hüquqlarının pozulması, həmçinin Paris Sazişinin və 2008-ci il Böyük Britaniya İqlim Dəyişikliyi Aktının pozulması olduğunu iddia edəcəklərini söylədilər[17].
2020-ci ilin fevral ayına olan məlumata görə, ABŞ məhkəmə sistemində 1000-dən çox baxılmamış iş ilə ən çox geridə qalmış ölkə sayılır.
İqlim dəyişikliyi ilə bağlı ilk əlamətdar işlərdən biri 2007-ci ildə ABŞ Ali Məhkəməsi tərəfindən idarə olunan Massaçusets Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyinə qarşı idi. Massaçusets Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi 2003-cü ildə Təmiz Hava Aktı çərçivəsində öz öhdəlikləri çərçivəsində karbon qazı və digər istixana qazı emissiyalarını tənzimləməkdən imtina etdikdən sonra Amerikanın bir neçə ştatı Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyinə qarşı iddia qaldırıb. Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi əvvəlcə Apellyasiya Məhkəməsində qalib gəlsə də, Ali Məhkəmə, 5–4 qərarla, karbon qazı və digər istixana qazlarının zərərli olduğu iddiaları ilə razılaşaraq Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyindən onları tənzimləməsini tələb edir.
2015-ci ildə "Uşaqlarımız" Fondu tərəfindən təmsil olunan Amerikadan olan bir sıra gənc 2015-ci ildə ABŞ hökumətinə qarşı iddia qaldıraraq, hökumətin iqlim dəyişikliyinin təsirini azaltmaq üzrə hərəkətsizliyinin onların gələcək həyatlarının təsirlənəcəyini iddia edir. Bənzər iddialar Birləşmiş Ştatlar Konstitusiyasına əsasən hüquq məhkəmələri tərəfindən bir çox səbəblərə görə qaldırılsa və rədd edilsə də, Culiana Birləşmiş Ştatlara qarşı, Dairə Hakimi Ann Aiken işin davam etdirilməsinə layiq olduğuna və "insan həyatını davam etdirə bilən iqlim sisteminin" əsas prinsip olduğuna qərar verdikdə dəstək qazanır[18]. Birləşmiş Ştatlar hökuməti o vaxtdan bəri Aikenin tapıntılarına etiraz edərək işi rədd etməyə çalışır, lakin iddia hələ də məhkəmədə davam edir.
2019-cu ilin sentyabrında Portuqaliyadan olan altı uşaq və gəncdən ibarət qrup Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə iddia qaldırır. Britaniya qeyri-hökumət təşkilatı Qlobal Hüquqi Fəaliyyət Şəbəkəsinin (GLAN) dəstəyi ilə onlar iddia edirlər ki, gələcəkdə onların fiziki və əqli rifahını qorumaq üçün iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə daha güclü tədbirlərə ehtiyac var. Məhkəmə 33 Avropa hökumətindən 2021-ci ilin fevral ayına qədər qlobal istiləşməyə cavab verməmələrinin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 3-cü maddəsini pozub-pozmadığını izah etməyi xahiş edib[19][20].
Hollandiyanın 2015-ci ildəki əlamətdar qərarından sonra digər ölkələrdəki qruplar da eyni məhkəmə yanaşmasını sınanamağa başlayır. Məsələn, Belçika, Hindistan[21], Yeni Zelandiya[22], Norveç[23], Cənubi Afrika, İsveçrə[24] və ABŞ-da[25] insanları iqlim dəyişikliyindən qorumaq üçün qruplar məhkəməyə müraciət edirlər.
Pakistanda 2015-ci ildə Əsgər Leqari Pakistana qarşı iş üzrə Lahor Ali Məhkəməsi hökumətin proqramda müəyyən edilmiş məqsədlərə nail ola bilməyərək 2012-ci il Milli İqlim Dəyişikliyi Siyasətini və İqlim Dəyişikliyi Siyasətinin İcra Çərçivəsini (2014–2030) pozduğuna qərar verir. Məhkəmə Pakistana ölkənin iqlim məqsədlərinə nail olmaqda kömək etmək üçün İqlim Dəyişikliyi Komissiyasının qurulmasını tələb edir[26].
2018-ci ildə Avropa ölkələrindən, Keniyadan və Ficidən olan on ailə Aİ-nın istixana qazı emissiyalarının səbəb olduğu evlərinə olan təhdidlərə görə Avropa İttifaqına qarşı iddia qaldırır[27].
Kolumbiyada bir qrup uşaq Amazon meşələrinin qırılmasının iqlim dəyişikliyinə verdiyi töhfəyə görə meşələrin qırılmasından qorumaq üçün hökuməti məhkəməyə verir. 2018-ci ildə Ali Məhkəmə Kolumbiya tropik meşələrinin qorunma və bərpa tələb edən "hüquqlar subyekti" olduğuna qərar verir[28].
2020-ci ildə Fransanın inzibati məhkəməsi Makron administrasiyasından iqlim dəyişikliyi siyasətinin Paris Sazişindən irəli gələn öhdəlikləri yerinə yetirmək üçün kifayət qədər əhəmiyyətli olmasını təmin etmək üçün yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir[29][30][31].
ABŞ-da Yerin Dostları, Qrinpis təşkilatı Boulder, Arkata və Oakland şəhərləri ilə birlikdə qalıq yanacaqları maliyyələşdirməkdə ittiham olunan ABŞ İxrac-İdxal Bankını və Xarici Şəxsi İnvestisiya Korporasiyasını (ABŞ hökumətinin ictimai müəssisəsi) Milli Ekoloji Siyasət Aktını pozaraq sabit iqlimə zərər verən layihələr (iş 2002-ci ildə qaldırılmış və 2009-cu ildə həll edilmişdir) məsləsində qalib gəlir[32][33][34].
2016-cı ildə Filippin hökumət orqanı (İnsan Hüquqları üzrə Komissiya) dünyanın 47 ən böyük karbon istehsalçısı ilə bağlı rəsmi iqlim dəyişikliyi araşdırmasına başlayır[35]. Məlum olur ki, 2019-cu ildə qalıq yanacaq şirkətləri iqlim dəyişikliyinə qarşı fəaliyyət göstərmək üçün qanuni öhdəliyə malikdirlər və zərərlərə görə məsuliyyət daşıya bilərlər[36].
2017-ci ildə Saul Luçano Lliuya, Huaraz şəhərinin sahillərini basacaq buzlaq gölündən qorumaq üçün RWE-ni məhkəməyə verir[37].
2017-ci ildə San-Fransisko, Oklend və Kaliforniyanın digər sahil icmaları dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə görə bir neçə qalıq yanacaq şirkətlərini məhkəməyə verirlər.
2018-ci ildə Nyu-York şəhəri elan etdi ki, beş böyük yanacaq şirkətini (BP, ExxonMobil, Chevron, ConocoPhillips və Shell) iqlim dəyişikliyinə verdikləri töhfəyə görə federal məhkəməyə verir (şəhər artıq bundan əziyyət çəkir)[38].
2020-ci ildə Cənubi Karolina ştatının Çarleston şəhəri oxşar strategiyanı izləyir[39].