İqtisadi staqnasiya

Staqnasiya (ing. stagnation) — İqtisadiyyatda uzunmüddətli sürünən iqtisadi artımı ifadəsi. Adətən yüksək işsizliklə müşayiət olunur. Beləliklə, ÜDM-dəki artımın sürətinin gözləniləndən çox aşağı olması iqtisadi durğunluğu, yəni depressiya vəziyyətini şərtləndirir^[1]. Staqnasiya ilə resessiya ən çox qarışdırılan terminlər sırasında öndədir. Staqnasiya, uzun müddətli, önəmsiz yaxud sıfıra yaxın iqtisadi artımı ifadə etidiyi halda, resesiya bütövlükdə iqtisadi kiçilmə mənasına gəlir.^[2]

İqtisadi staqnasiya — iqtisadiyyatın uzun müddət ərzində çox aşağı və ya sıfır artım tempi ilə fəaliyyət göstərməsi, iqtisadi durğunluq vəziyyətidir. Staqnasiya dövrlərində iqtisadi fəaliyyət zəif olur, işsizlik yüksək səviyyədə qalır və ümumi həyat səviyyəsi yaxşılaşmır. İqtisadi staqnasiya, inflyasiya, deflyasiya və ya normal qiymət səviyyələri ilə müşahidə oluna bilər, lakin əsas xüsusiyyəti iqtisadi aktivliyin çox zəif olmasıdır^[3].

1. Aşağı və ya sıfır iqtisadi artım — staqnasiya dövrlərində ÜDM (Ümumi Daxili Məhsul) ya çox az artır, ya da ümumiyyətlə artmır. Bu, iqtisadiyyatda məhsul və xidmətlərin istehsalının zəifliyini göstərir^[4].
2. Yüksək işsizlik səviyyəsi — iqtisadi staqnasiyanın əsas nəticələrindən biri yüksək işsizlikdir. Çünki iqtisadi aktivlik azaldıqca, iş imkanları da azalır və işçilərin işdən çıxarılması halları çoxalır^[5].
3. Azalan investisiyalar — staqnasiya dövrlərində biznes və hökumət investisiyaları azalır, çünki aşağı tələbat və qeyri-müəyyənlik investisiya mühitini çətinləşdirir^[6].
4. Maaşların və gəlirlərin durğunluğu — iqtisadi staqnasiya dövrlərində işçilərin maaşlarında əhəmiyyətli artımlar müşahidə edilmir və insanların alıcılıq qabiliyyəti zəifləyir. Nəticədə həyat səviyyəsi aşağı olur^[7].
5. Sosial və iqtisadi narahatlıqlar — staqnasiya cəmiyyətlərdə sosial və iqtisadi problemləri dərinləşdirə bilər. Yüksək işsizlik, aşağı gəlirlər və gələcəyə olan inamsızlıq sosial narazılığa və bəzən də siyasi dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

Staqnasiya vəziyyətini şərtləndirən amillər sırasında iqtisadi şoklar, iqtisadi struktur problemləri və s. vardır. Bütövlükdə iqtisadiyyatda yaxud spesifik bir iqtisadi və ya biznes tsikilində meydana çıxa bilər.^[1]

• Aşağı tələbat — iqtisadiyyatda məhsul və xidmətlərə olan tələbatın zəifləməsi staqnasiyaya səbəb ola bilər. Bu, işsizlik və aşağı gəlirlər nəticəsində istehlakçı xərclərinin azalması ilə bağlı ola bilər.
• Texnoloji inkişafdakı yavaşlama — Elvin Hansen kimi iqtisadçılar iqtisadi staqnasiyanı texnoloji inkişafın yavaşlaması ilə əlaqələndirirlər. Texnoloji irəliləyiş iqtisadi artımın mühərriki sayılır, və bu proses yavaşladıqda iqtisadi artım da zəifləyə bilər.
• Əhali artımının zəifləməsi — əhali artımı iqtisadiyyata yeni işçi qüvvəsinin daxil olmasını və istehlakın artmasını təmin edir. Əhali artımı zəifləyərsə, istehsal və istehlak aşağı düşə bilər, bu da iqtisadi durğunluğa səbəb ola bilər.
• Maliyyə böhranları — böyük maliyyə böhranlarından sonra iqtisadiyyatda uzunmüddətli durğunluq baş verə bilər. Məsələn, 2008-ci il qlobal maliyyə böhranından sonra bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artım zəiflədi^[8].
• Siyasi qeyri-müəyyənlik — siyasi qeyri-müəyyənlik və ya səhv iqtisadi siyasətlər də staqnasiyaya səbəb ola bilər. Əgər hökumət iqtisadi böhranlarla mübarizədə səmərəli siyasətlər tətbiq etmirsə, iqtisadiyyat uzunmüddətli durğunluğa girə bilər.

Staqnasiya bir proses kimi iqtisadi rifah halına çox ciddi təsir edir^[9] və inflasiya ilə birləşməsi halında staqflyasiya halının meydana çıxmasına rəvac verir.^[2]

1. Sosial və iqtisadi qeyri-bərabərliklərin dərinləşməsi — staqnasiya dövrlərində gəlirlər arasında bərabərsizlik daha da dərinləşə bilər. Yüksək gəlirli şəxslər zəif artımdan daha az təsirlənir, lakin orta və aşağı gəlirli qruplar üçün həyat daha da çətinləşir.
2. Dövlət büdcəsində problemlər — aşağı iqtisadi aktivlik və yüksək işsizlik nəticəsində vergi gəlirləri azalır, dövlət büdcəsi kəsirə düşə bilər. Bu da dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə imkanlarını məhdudlaşdıra bilər^[10].
3. Məhsuldarlığın azalması — uzunmüddətli staqnasiya dövrlərində iqtisadiyyatın ümumi məhsuldarlığı azalır, çünki resurslar kifayət qədər istifadə edilmir və innovasiya azdır^[11][12] .

• Fiskal stimul — dövlət xərclərini artırmaq və investisiyaları stimullaşdırmaqla iqtisadiyyata dirçəltmək mümkündür. Bu, dövlətin infrastruktur — layihələrinə və sosial proqramlara daha çox vəsait ayırmasını əhatə edə bilər.
• Monetar stimul Mərkəzi banklar faiz dərəcələrini aşağı salmaq və pul təklifini artırmaqla iqtisadi artımı stimullaşdıra bilərlər. Bu, kredit almağı asanlaşdırır və investisiyaları təşviq edir.
• Struktur islahatlar — uzunmüddətli staqnasiya ilə mübarizə aparmaq üçün iqtisadi islahatlar zəruri ola bilər. Bu, əmək bazarını modernləşdirmək, texnoloji inkişafa dəstək vermək və ticarət maneələrini aradan qaldırmaq kimi tədbirləri əhatə edə bilər.
• Texnoloji innovasiyaların təşviqi — texnoloji yeniliklər iqtisadiyyatda məhsuldarlığı və səmərəliliyi artırmaq üçün vacibdir. Dövlət və özəl sektor bu sahədə investisiyalar etməli, texnoloji inkişafı stimullaşdırmalıdır^[13].

Elvin Hansenin təqdim etdiyi sekulyar staqnasiya nəzəriyyəsi, iqtisadi durğunluğun daimi xarakter alacağını və uzunmüddətli struktur problemlərdən qaynaqlandığını iddia edir. Hansenə görə, inkişaf etmiş ölkələrdə əhali artımının azalması və azalan investisiyalar iqtisadi artımın yavaşlamasına və iqtisadiyyatın uzun müddət zəif vəziyyətdə qalmasına səbəb ola bilər^[14][15].

Nəticə olaraq, iqtisadi staqnasiya, iqtisadi böyümənin zəif olduğu və ya olmadığı bir vəziyyətdir və uzun müddət davam etdikdə cəmiyyətlərdə dərin iqtisadi və sosial problemlərə gətirib çıxara bilər^[16].

• Ayres, Robert U. Turning Point: An End to the Growth Paradigm. London: Earthscan Publications. 1998. ISBN 978-1-85383-439-4.
• Rifkin, Jeremy. The End of Work: The Decline of the Global Labor Force and the Dawn of the Post-Market Era. Putnam Publishing Group. 1995. ISBN 978-0-87477-779-6.
• Ayres, Robert. "Technological Transformations and Long Waves" (PDF). 1989.
• Constable, George; Somerville, Bob. A Century of Innovation: Twenty Engineering Achievements That Transformed Our Lives. Washington, DC: Joseph Henry Press. 2003. ISBN 978-0-309-08908-1.
• Paepke, C. Owen. The Evolution of Progress: The End of Economic Growth and the Beginning of Human Transformation. New York, Toronto: Random House. 1993. ISBN 978-0-679-41582-4.
• Bloomberg-Secular Stagnation Arxivləşdirilib 25 oktyabr 2014 at the Wayback Machine