İttik Dədə türbəsi

İttik Dədə türbəsi, Yitik Dədə türbəsi və ya İsmayıl Çavuş türbəsi — Lefkoşanın şimal hissəsində yerləşən türbə.

İttik Dədə türbəsi
İttik Dede Türbesi
İttik Dədə türbəsinin Kitabxana küçəsinə baxan fasadının görünüşü (avqust 2020)
İttik Dədə türbəsinin Kitabxana küçəsinə baxan fasadının görünüşü (avqust 2020)
Xəritə
Ümumi məlumatlar
Növü türbə
Ünvan Kitabxana küçəsi, Səlimiyə
Ölkə Şimali Kipr Türk Respublikası
Şəhər Lefkoşa
Koordinatlar 35°10′34″ şm. e. 33°21′54″ ş. u.
Texniki detallar
Mərtəbə sayı 1

Türbə, Səlimiyə meydanının cənub tərəfində, Səlimiyə məhəlləsində yerləşir.

Bir otaqlı, dördbucaqlı quruluşlu və içərisində taxta sarkofaq olan türbədir. Bu məzarda yatan İttik Dədənin kimliyi ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər olsa da, onun 1570-ci ildə Osmanlı qüvvələrinin Kipr səfərinə qatılan və Lefkoşadakı qarşıdurmalarda həyatını itirən bir əsgər olduğu güman edilir. XIX–XX əsrlərdə müxtəlif insanların iqamətgahı kimi istifadə edilən türbə 1985 və 2014-cü illərdə bərpa edilib. Tarixən qurbangah kimi xidmət göstərən türbə pəncərəsinin dəmir barmaqlıqlarına parça tikələri bağlanırdı.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İttik Dədə və rəvayətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türbəyə adını verən və "şəhid" olduğu güman edilən İttik Dədənin kimliyi ilə bağlı heç bir sənəd günümüzə gəlib çatmamış və onun haqqındakı məlumatlar rəvayətlərə əsaslanır. Ən çox yayılan rəvayətə görə, Peloponnes yarımadasında doğulan İttik Dədə Osmanlı qüvvələrinin Kipr səfərinə qatılan və Lefkoşadakı qarşıdurmalarda həyatını itirən bir əsgər olub.[1][2] Onun Səlimiyə məscidinin ilk imamı olan Moravizadə Əhməd Əfəndi ilə birlikdə döyüşə qatıldığı güman edilir.[3]

Türbə adındakı “ittik” sözü Kipr türkcəsindəki “yitik” sözü ilə eyni mənanı verir.[2] Tuncər Bağışqanın sözlərinə görə, şəhidlər haqqında heç bir qeyd aparılmadığından və bu insanların "şan-şöhrət axtarmadıqlarına” inanıldığı üçün bu şəxslərə ümumiyyətlə “ittik” deyirdilər.[1] İsmayıl Güləc "yitik" sözünü "məzarı döyüş zamanı naməlum əsgərlərdən birinə aid olması və ya ölənin həyatını itirdiyi yerin dəqiq bilinməməsi ilə əlaqələndirir.[2]

Türbə “İsmayıl Çavuş türbəsi” kimi də tanınır.[1] Tuncər Bağışqana görə, İttik Dədənin əsl adı İsmayıl Çavuş da ola bilərdi. "Hizbər Hikmetağalar" da İsmayıl Çavuşun məzarının olduğu yerdə həyatını itirən "rütbəli şəhid" olduğunu bildirir.[4] Altay Sayılın, “böyüklərindən öyrəndiyinə” əsasən, 1878-ci ildə Britaniya Kipri yaradılanda, Osmanlı əsgəri İsmayıl Çavuş türbədə yaşayıb. Bu adamın saqqalı sinəsinə qədər uzandığı üçün, onu müqəddəsləşdirərək türbə "İsmayıl Çavuş türbəsi" adlandırılmağa başladı.[5]

Tuncər Bağışqan qeyd edir ki, bu dövrdə (XIX əsrin sonu) türbədə Həsən Çalıcı şəxs "uzun müddər" yaşayıb. Bu adamın keçmiş yeniçəri olması, 118 yaşına qədər yaşadığı, həmişə süngü-əsası ilə gəzdiyi, dolanışığını səyyar imamlıqla təmin etdiyi barədə rəvayətlər vardır. Başqa bir rəvayətə görə isə, 1821-ci ildə qubernator Kiçik Mehmed Paşanın dövründə adada üsyana səbəb olmaq istəyən yunan yepiskoplarının söhbətlərini gizlicə dinləyib, bu məlumatı qubernatora çatdıraraq, yepiskopların sonradan edam edilməsinə səbəb olmuşdur.[1]

XX–XXI əsrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1915-ci ildə tərtib edilmiş torpaq planında türbənin yerləşdiyi küçənin adının Alay bəy Mehmed Ağa olduğu müəyyən edilmişdir. Bu məlumata istinadən, məzarın eyniadlı şəxsə məxsus olduğu qənaətinə gəlinib və üzərində "Alay bəy Mehmed Ağa türbəsi" yazısı asılıb.[6]

Keçmişdə Kiprdə bəzi yoxsulların məzarlarda qalırdıqları bilinirdi. 1960-cı ildə də məhz, bu türbədə Musa adlı qocaman sikkə kolleksiyaçısının yaşadığı məlumdur.[6]

Məkan və memarlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İttik Dədə türəsi Səlimiyə meydanının cənubunda, Kitabxana küçəsinin Müftüzadə küçəsi ilə kəsişdiyi yerdə, Sultan II Mahmud kitabxanası ilə üzbəüz, Səlimiyə məscidinin şimal-şərqində, Səlimiyə məhəlləsində yerləşir.[2][7][8] "Saçaqlı Ev" binanın yanında yerləşir.[8]

Düzbucaqlı planlı türbə tək otaqdan ibarətdir. Türbənin girişi, Kitabxana küçəsinə baxan şimal-şərq darvazasındandır.[1] Daxili tərtibatı isə olduqca sadədir.[8] Türbə, əvvəllər cənub divarına yaxın, cənub-qərb—şimal-şərq istiqamətində yerləşirdi ki, bərpa işlərindən sonra girişin sol tərəfinə köçürüldü. Qəbirin üzərində taxta sarkofaq vardır.[1][8] Şimaldakı dəmir barmaqlıqlı pəncərədən nəzir sahibləri parça tikələrini bağlamaq üçün istifadə edirdilər.[1] Xüsusilə xəstə olanlar sağalacaqlarına inanaraq paltarlarının parçasından cırıb barmaqlıqlara bağlayırdılar. Pəncərənin bağlanması ilə parçaların bağlanması kimi ayinlər aradan qaldırıldı.[2]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Bağışkan, Tuncer. Kıbrıs'ta Türk, İslam ve İslamlaştırılan Eserler. Kıbrıs Türk Eğitim Vakfı Yayınları.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Güleç, İsmail. "İttik Dede". 1 Mart 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ "Lefkoşa Şehidaları (1)". 6 Haziran 2018 tarixində arxivləşdirilib.
  4. ↑ Hikmetağalar, Hizber. Eski Lefkoşa'da Semtler ve Anılar. Marifet Yayınları.
  5. ↑ Çakır, Ayşe. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Yatırlar ve Kutsal Adak Yerleri (PDF). Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi. 2009. 9 Ocak 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  6. ↑ 1 2 Çakır, Ayşe. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Yatırlar ve Kutsal Adak Yerleri (PDF). Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi. 2009. 9 Ocak 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  7. ↑ Gürkan, Haşmet Muzaffer. . Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları. 2006.
  8. ↑ 1 2 3 4 Okan, Ahmet. "Ayasofya'dan akıp geçen zaman". 2 Ekim 2016. 9 Ocak 2021 tarixində arxivləşdirilib.