Yeniçəri

Mustafa Kamal yeniçəri geyimində

Yeniçərilər (türk. Yeniçeri) — yeni döyüşçü, XIV–XIX əsrlərdə Osmanlı ordusunda daimi piyada qoşunu.

Yeniçərilər sipaxlar və akıncalarla birlikdə imperiya qoşununun əsasını təşkil edirdilər. Kapıkuluların (sultanın qullardan ibarət şəxsi qvardiyası) tərkib hissəsi idilər. Yeniçərilər dövlətdə həmçinin polis rolunu oynayırdılar. Onlar dərviş libasına bənzəyən libas geyinir, bayraqlarında isə şiə nişanı — Həzrət Əlinin zülfüqarı və əl təsvir olunmuş nişan gəzdirirdilər.

Yaranması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yeniçəri Sultan Muradın hakimiyyəti dönəmində təşəkkül tapdı. Osmanlılar tutduqları ərazilərdə 8–18[1] yaşlı xristian uşaqları toplayaraq İstanbula yollayır və onlara məcburi İslamı qəbul etdirirdilər. Müsəlmanlaşdırılmış uşaqlara 12 ilə yaxın məşq keçirilirdi. Onlara at çapmaq, ox atmaq, qılıncdan istifadə öyrədilirdi. Bu cür əsgərlər "Yeniçəri" adlanırdılar. Yeniçərilər yüngül zireh və silahla təchiz olunurdular. Buna görə onlar döyüşdə cox çevik hərəkət edirdilər.

Avropalıların yeniçərilərə qoşulması özü çox maraqlı bir faktdır. Belə ki, türk gənclərinin yeniçəriyə gəlməsi məcburi deyildi. Osmanlı təbəəliyində olan türkmanlar hərbə çağrılmırdılar.

Yeniçərilərin hesabına Osmanlı imperiyasının sərhədlərini genişləndirmək mümkün oldu. Osmanlı ordusu təkcə yeniçərilərdən ibarət olmasa da, əsas qüvvə onlar hesab olunurdu. Osmanlı rəhbərliyi yeniçərilər arasında avropalıların üstün mövqedə olmasına xüsusi diqqət yetirirdilər.

Yeniçəriləri təşkil edən xalqlar coğrafi və mədəni cəhətdən bir-birinə yaxın idilər. Ermənilərdən başqa bütün xalqların nümayəndlərinin kökləri provaslılığa və Avropa köklərinə söykənirdi.

Yeniçərilər Rusiya mənbələrində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı İmperiyasının genişlənməsi ilə birliklərini yenidən təşkil etmək, əsas zərbə qüvvəsi olaraq nizamlı piyada birlikləri yaratmaq lazım gəldi. Yeniçəri Piyada qoşunu 1365-ci ildə Türk sultanı I Murad tərəfindən yaradıldı. 8–16 yaşlı gənc xristian kişilərdən yeni bir ordu qəbul edildi. Beləliklə, yeniçərilərin əsas hissəsi sonradan sərt İslam ənənələri ilə yetişən (ermeniler xaric) etnik albanlar, bosniyalılar, bolqarlar, yunanlar, gürcülər, serblər idi. Rumeliya (Balkanlar) işə götürülən uşaqlar Anadoluda və əksinə Türk ailələrində böyüməyə göndərildi.

Uşaqları Yeniçərilərə cəlb etmək (devshirme — qan vergisi) imperatorluğun xristian əhalisinin vəzifələrindən biri idi. Osmanlı hakimiyyəti kölələrdən bir ordu toplayaraq eyni zamanda yerli ordunun (sipahi) təsirinə qarşı güclü bir tarazlıq yaradaraq daxili siyasi problemi həll etdi.

Korpusların mövcudluğunun başlanğıcında yalnız xristian uşaqlar əmrə əsasən yeniçərilərə cəlb olunurdular; Yəhudilər devşirmədən azad edildi. Daha sonra, İslamı qəbul edən Boşniklər və Müsəlman Albanlar da Sultandan uşaqlarını yeniçərilərə göndərmək hüququnu əldə etdilər: kapıkul sıralarında hərbi xidmət bir çoxlarının cəmiyyətdə yüksək mövqelər qazanmasına imkan verdi. Türkcə danışan, fiziki və ya əqli cəhətdən qüsurlu olan və eyni zamanda evli olan İstanbul sakinləri də devşirmədən azad edildi. Yəqin ki, son vəziyyət o dövrün erkən nikahlarını qismən izah edir.

Yeniçərilər rəsmi olaraq Sultanın köləsi sayılırdı və daim monastır-kazarmada yaşayırdılar. 1566-cı ilə qədər evlənmələri və öz ailələrini əldə etmələri qadağandır. Ölən və ya vəfat edən Yeniçərinin əmlakı alayın əmlakına çevrildi. Müharibə sənətinə əlavə olaraq Yeniçərilər xəttatlıq, hüquq, ilahiyyat, ədəbiyyat və dilləri öyrənmişlər. Yaralı və ya yaşlı təzəçilər pensiya aldılar. Onların bir çoxu uğurlu mülki karyeraları var. 1683-cü ildə müsəlman uşaqlar Yeniçəri kimi qəbul olunmağa başladılar.

XVI əsrin sonu — XVII əsrin əvvəllərindən başlayaraq yeniçəri korpusunun parçalanma prosesi başladı. Ailələr qazanmağa, ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmağa başladılar. Tədricən, yeniçərlər güclü bir mühafizəkar siyasi qüvvəyə, taxtın göy gurultusuna və saray çevrilişlərinin əbədi və vazgeçilməz iştirakçılarına çevrildi (yeniçəri qiyamları sultanların devrilməsinə və ölümünə səbəb oldu, məsələn, 1622, 1623 və 1807).

Yeniçərçilər bir neçə kateqoriyaya bölündülər: döyüşçülər (eşkinji), qazilər (koruji), təqaüdçülər (mutekaids və ya oturaklar) və boş bir vəzifə almaq fürsətini gözləyən süpermarket (tasslakji). Son iki kateqoriya xidmətlər göstərmədi və maaş almadılar, lakin Yeniçərilərin hüquq və imtiyazlarından istifadə etdilər. Hər sinifdən bir çox Türk (şəhər sakinləri, bərbərlər, sənətkarlar, xırda ticarətçilər və s.) Rəsmi olaraq fövqəladə təslakciyə yazılmış və ya dərhal təqaüdçü oturak statusu almışlar. Nəticə olaraq, XVIII əsrin ortalarında Osmanlı imperiyasının müsəlman əhalisinin demək olar ki, yarısı Yeniçəri kimi qeydiyyata alındı.

Fəaliyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Döyüş zamanı hücumda aparıcı rol süvarilərə həvalə edildi. Onun vəzifəsi düşmən xəttini keçmək idi. Bu şəraitdə silahlarından atəş açan yeniçərilər bir pazda düzülüb qılınc və digər silahlardan istifadə edərək hücuma keçdilər. Korpusun mövcudluğunun ilk günlərində düşmən, xüsusən böyük bir intizamlı piyadaya sahib olmadığı təqdirdə, bir qayda olaraq, belə bir hücuma tab gətirə bilmədi. Yeniçərilər yaylım atəş etmədilər, məqsədli atəşə üstünlük verdilər. Yeniçərilər arasında təxminən 100 könüllü olan serdenghetchi (sözün əsl mənasında "başlarını riske qoymaq") adlanan xüsusi şok bölmələri var idi. Qanuni Süleyman tərəfindən Vyana mühasirəsi zamanı mühasirədə olanlar, bu bölmələrin 5 yeniçəridən ibarət kiçik hissələrə bölündüyünü qeyd etdilər. Belə bir dəstənin tərkibi bir qılınc daşıyıcısı, əl bombası ilə bir döyüşçü, bir oxatan və silahlı iki döyüşçüdən ibarət idi. Döyüş zamanı Yeniçərilər tez-tez düşərgədən (iri arabaların hasarı) istifadə edirdilər. Sultan Süleymanın Vyananı mühasirəyə alması zamanı Yeniçəri mühəndisləri özlərini mükəmməl göstərdilər.

Yeniçərilərin təhsili yalnız silah istifadə təlimləri ilə məhdudlaşdı və məşq və taktiki təlimlər keçirilmədi. Mütəşəkkil hərəkətlər və xətti birləşmələrdə döyüşmək heç Osmanlı ordusu üçün xarakterik deyildi. Döyüşdə Yeniçərilər ümumiyyətlə hər hansı bir istehkamın (xəndək, Wagenburg və s.) Arxasında müdafiə mövqelərini tutdular və atəş etdilər, əmələ gəlmələrinin dərinliyi isə 9–12 dərəcə idi. Hücumda, yeniçərlər uzanan bir trapezoidə yaxın bir şəkildə dərin bir sütunda hərəkət etdilər, lakin forma içərisindəki nizam və uyğunlaşma ciddi şəkildə yerinə yetirilmədi.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-16.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • G. de Hungaria, Tractatus de moribus condictionibus et nequicia Turcorum (ed. R. Klockow), Köln 1993.
  • Selânikî, Târih (İpşirli), II, 220–221, 278, 515–516.
  • Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573–1576 (trc. T. Noyan, ed. Kemal Beydilli), İstanbul 2007, I, 529.
  • Naîmâ, Târih (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007, I, 70; II, 487.
  • İzzî, Târih, İstanbul 1199, s. 254.
  • Dihkānîzâde Ubeydullah Kuşmânî – Ebubekir Efendi, Asiler ve Gaziler: Kabakçı Mustafa Risalesi (haz. Aysel Danacı Yıldız), İstanbul 2007.
  • Mehmed Emin Edîb Efendi’nin Hayatı ve Târîhi (haz. Ali Osman Çınar, doktora tezi, 1999), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 242–247.
  • C. Garzoni, "Relazione dell’Impero Ottomano del senatore Costantino Garzoni" (E. Albèri, Relazioni degli ambasciatori veneti al Senato, seri IIIa, cilt I içinde), Firenze 1840, s. 369–436.
  • Hammer, GOR, I, 727.
  • Cevdet, Târih, V–XII, tür.yer.
  • a.mlf., Tezâkir, IV, 218–219.
  • II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Ferîki Eğinli Said Paşa’nın Hâtıratı, I–II (1876–1880) (haz. Davut Erkan), İstanbul 2011, s. 133.
  • G. Noradounghian, Recueil d’actes internationaux de l’Empire Ottoman, Paris 1897, I, 329.
  • J. Krauter, Franz Freiherr von Ottenfels: Beiträge zur Politik Metternichs im griechischen Freiheitskampfe 1822–1832, Salzburg 1913, s. 5, 19, 32, 33, 83.
  • Uzunçarşılı, Kapukulu Ocakları, I, tür.yer.
  • a.mlf., Saray Teşkilâtı, s. 324.
  • Danişmend, Kronoloji, II, 372.
  • B. D. Papoulia, Ursprung und Wesen der "Knabenlese" im Osmanischen Reich, München 1963.
  • Reşad Ekrem Koçu, Yeniçeriler, İstanbul 1964.
  • D. Pipes, Slave Soldiers and Islam, New Haven-London 1981.
  • Cemal Kafadar, Yeniçeri-Esnaf Relations: Solidarity and Conflict (yüksek lisans tezi, 1981), McGill University.
  • a.mlf., Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken, İstanbul 2009, s. 29–37.
  • a.mlf., İki Cihan Âresinde: Osmanlı Devletinin Kuruluşu (trc. Ceren Çıkın), Ankara 2010.
  • a.mlf., "On the Purity and Corruption of the Janissaries", TSAB, V (1991), s. 273–279.
  • a.mlf., "Yeniçeriler", DBİst. A, VII, 472–476.
  • Kemal Beydilli, 1790 Osmanlı-Prusya İttifâkı: Meydana Gelişi-Tahlili-Tatbiki, İstanbul 1984, s. 57 vd., 184, 186.
  • a.mlf., "III. Selim: Aydınlanmış Hükümdar", Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e: III. Selim ve Dönemi (ed. Seyfi Kenan), İstanbul 2010, s. 27–57.
  • a.mlf., "Kabakcı İsyanı Akabinde Hazırlanan Hüccet-i Şer‘iyye", Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 4, İstanbul 2001, s. 33–48.
  • a.mlf., "Sekbanbaşı Risalesi’nin Müellifi Hakkında", a.e., sy. 12 (2005), s. 221–224.
  • E. Werner, Büyük Bir Devletin Doğuşu: Osmanlılar, Osmanlı Feodalizminin Oluşum Süreci (trc. Orhan Esen – Yılmaz Öner), İstanbul 1986, I, 148–153.
  • Mebde-i Kānûn-ı Yeniçeri.
  • H. R. Roemer, Persien auf dem Weg in die Neuzeit: Iranische Geschichte von 1350–1750, Beirut 1989, s. 313.
  • Claudia Römer, Osmanische Festungsbesatzungen in Ungarn zur Zeit Murāds III, Wien 1995.
  • A. Raymond, Yeniçerilerin Kahiresi: Abdurrahman Kethüdâ Zamanında Bir Osmanlı Kentinin Yükselişi (trc. Alp Tümertekin), İstanbul 1999, s. 87–89.
  • J. A. B. Palmer, "Yeniçerilerin Kökeni", Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar (haz. Oktay Özel – Mehmet Öz), Ankara 2000, s. 475–516.
  • Speros Vryonis Jr., "Selçuklu Gulamı ve Osmanlı Devşirmeleri", a.e., s. 517–554.
  • Gümeç Karamuk, "Devşirmelerin Hukuki Durumları Üzerine", a.e., s. 555–572.
  • Rifa‘at Ali Abou-el-Haj, Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu (trc. Oktay Özel – Canay Şahin), Ankara 2000, s. 70, 72, 120, 140.
  • a.mlf., 1703 İsyanı: Osmanlı Siyasasının Yapısı (trc. Çağdaş Sümer), Ankara 2011, s. 94–131.
  • Fikret Sarıcaoğlu, Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi: Sultan I. Abdülhamid (1774–1789), İstanbul 2001.
  • Bir Yeniçerinin Hatıratı (trc. Kemal Beydilli), İstanbul 2003.
  • Brian L. Davies, "Rus Askeri Gücünün Gelişmesi 1453–1815", Top, Tüfek ve Süngü: Yeniçağ’da Savaş Sanatı: 1453–1815 (ed. J. Black, trc. Yavuz Alogan), İstanbul 2003, s. 154–188.
  • Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu: Klâsik Çağ: 1300–1600 (trc. Ruşen Sezer), İstanbul 2003.
  • K. Kreiser – Ch. K. Neumann, Kleine Geschichte der Türkei, Stuttgart 2003, s. 265.
  • Eunjeong Yi, Guild Dynamics in Seventeenth Century Istanbul: Fluidity and Leverage, Leiden 2004.
  • G. Ágoston, Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi (trc. Tanju Akad), İstanbul 2006.
  • a.mlf., Osmanlı’da Strateji ve Askerî Güç (trc. M. Fatih Çalışır), İstanbul 2012, s. 250.
  • a.mlf., "Military Transformation in the Ottoman Empire and Russia, 1500–1800", Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, XII/2, Bloomington 2011, s. 281–319.
  • Osmanlılarda Sağlık (haz. Coşkun Yılmaz – Necdet Yılmaz), İstanbul 2006, II, 26–28.
  • Betül Başaran, Remaking the Gate of Felicity: Policing, Social Control, and Migration in Istanbul at the End of the Eighteenth Century, 1789–1793 (doktora tezi, 2006), Chicago University.
  • a.mlf., "III. Selim ve İstanbul Şehir Siyaseti, 1789–1792", Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza: 18.-20. Yüzyıllar (der. N. Lévy – A. Toumarkine), İstanbul, ts. (Tarih Vakfı Yurt Yayınları), s. 116–134.
  • Mehmet Mert Sunal, Cauldron of Dissent: A Study of the Janissary Corps, 1807–1826 (doktora tezi, 2006), Binghamton University.
  • a.mlf., "Ocak-ı Âmire’den Ocak-ı Mülgā’ya Doğru: Nizâm-ı Cedîd Reformları Karşısında Yeniçeriler", Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e: III. Selim ve Dönemi, s. 497–527.
  • Selim Aslantaş, 19. Yüzyılın Şafağında Balkanlar: Osmanlıda Sırp İsyanları, İstanbul 2007, s. 66 vd.
  • M. L. Stein, Osmanlı Kaleleri: Avrupa’da Hudut Boyları (trc. Gül Çağalı Güven), İstanbul 2007.
  • Ali Çaksu, "Janissary Coffee Houses in Late Eighteenth-Century Istanbul", Ottoman Tulips, Ottoman Coffee (ed. D. Sajdi), London 2007, s. 117–132.
  • R. Murphey, Osmanlı’da Ordu ve Savaş: 1500–1700 (trc. Tanju Akad), İstanbul 2007.
  • a.mlf., "Yeñi Čeri", EI2 (İng.), XI, 322–331.
  • Aysel Danacı Yıldız, Vaka-yı Selimiyye or the Selimiyye Incident: A Study of the may 1807 Rebellion (doktora tezi, 2008), Sabancı Üniversitesi.
  • a.mlf., "Şeyhülislâm Şerifzâde Mehmed Atâullah Efendi, III. Selim ve Vak‘a-i Selîmiyye", Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e: III. Selim ve Dönemi, s. 529–564.
  • Süleyman Kızıltoprak, "Türk Askerî Tarihinde Memlûk Sistemi", Türkler ve Askerlik, İstanbul 2009, s. 139–182.
  • Abdülkadir Özcan, "Osmanlı Askerî Teşkilâtı", a.e., s. 239–312.
  • a.mlf., "Devşirme", DİA, IX, 254–257.
  • Baki Tezcan, The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, New York 2010.
  • Ali Yaycıoğlu, "Sened-i İttifak (1808): Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir Ortaklık ve Entegrasyon Denemesi", Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e: III. Selim ve Dönemi, s. 667–709.
  • Cengiz Kırlı, "Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı", a.e., s. 183–251.
  • Feridun M. Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Savaş, İstanbul 2010, s. 30 vd., 57–58, 159 vd.
  • a.mlf., Zamanın İskenderi, Şarkın Fâtihi: Yavuz Sultan Selim, İstanbul 2010, s. 114–117.
  • a.mlf., Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, İstanbul 2011, s. 37–60.
  • a.mlf., İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları-I: Bayezid (II)-Yavuz-Kanunî, İstanbul 2011, s. 27.
  • Orhan Sakin, Yeniçeri Ocağı Tarihi ve Yasaları, İstanbul 2011, tür.yer.
  • Gülay Yılmaz, The Economic and Social Roles of Janissaries in a 17th Century Ottoman City: The Case of Istanbul (doktora tezi, 2011), McGill University, tür.yer.
  • Kavanin-i Yeniçeriyan: Yeniçeri Kanunları (haz. Tayfun Toroser), İstanbul 2011.
  • Mustafa Akdağ, "Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu", DTCFD, V (1947), s. 291–313.
  • G. Káldy-Nagy, "The First Centuries of the Ottoman Military Organization", AOH, XXXI/2 (1977), s. 147–183.
  • Mücteba İlgürel, "Yeniçeriler", İA, XIII, 385–395.
Vikianbarda Yeniçəri ilə əlaqəli mediafayllar var.