Şalkar (şəhər)

Şalkar[3] (qaz. Шалқар, keç. Çelkar) — şəhər (1928-ci ildən [4]), Qazaxıstanın Aqtöbe vilayətinin Şalkar rayonunun mərkəzi.

Şalkar
Шалқар
Şalqar
شالقار
47°50′ şm. e. 59°36′ ş. u.
Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi
  • 392 km²
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 27.957 nəf. (2019)[2]
Rəqəmsal identifikatorlar
Poçt indeksi 031200
Şalkar xəritədə
Şalkar
Şalkar
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Orenburq-Daşkənd xəttindəki (Kandıaqaş-Arıs hissəsi) dəmiryolu stansiyası, Aqtöbedən 363 km cənub-şərqdə. Magistral yol: Şalkar - İrgiz (asfaltlanmış, qismən qırılmış), Şalkar - Duz, Şalkar - Akkayitim (çınqıl).

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnqilabdan əvvəlki dövr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi məlumatlara görə, Şalkar gölü yaxınlığında müasir şəhərin ərazisinə ilk məskunlaşanlar 1870-ci ildə meydana gəlmişdir[4]. Maldarlıqla məşğul olmuş və ilk bəndləri tikmişlər.

1901–1903-cü illərdə Daşkənd dəmir yolu çəkildi və Çelkarda ilk sənaye müəssisəsi — Çelkar lokomotiv deposu meydana çıxdı[5]. 1905-ci ildə bir dəmir yolu məktəbi açıldı[6]. Dəmir yolunun inkişafı nəticədə şəhər sakinlərinin əksəriyyətinin (80%) dəmiryol işçiləri olmasına gətirib çıxardı[7].

1903-cü ildə Daşkənd dəmir yolu boyunca otlaq ərazilərinin Orenburq kazakları lehinə ələ keçirilməsinə görə 800 qazax kəndlisi Muqocarı və Çelkar stansiyalarının işçilərinin etiraz hərəkatına qatıldı[8].

1906-cı ilin noyabrında Çelkar stansiyasının peşə dəmir yolu ittifaqı peşə-siyasi ittifaqla birləşdi. Eyni hadisə Daşkənd və Orta Asiya dəmir yollarının digər stansiyalarında da edildi[9].

1910-cu ilədək Çelkar dəmir yolu stansiyasında bir daş kilsə, ağacdan və çiy kərpicdən tikilmiş binada oğlanlar üçün 2 sinifli rus-qırğız məktəbi var idi. Yarmarkalar və bazarlar yox idi[10].

Vətəndaş müharibəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vətəndaş müharibəsi dövründə Çelkar Qərbi Qazaxıstanda Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizədə qalalardan biri idi. Şahidlərin sözlərinə görə, şəhərdəki Sovet hakimiyyəti 1917-ci ildə Leonid Mühlhausen və Çikalkin tərəfindən qurulmuşdur [11].

1919-cu ilin aprelində Dutovun Orenburq ordusu Aktyubini tutdu və Orenburq-Daşkənd dəmir yolu əlaqəsini kəsdi və bununla da Qırmızı Türküstanı əsas qüvvələrdən ayırdı və onları Çelkara çəkilməyə məcbur etdi. 11 sentyabrda Çelkar stansiyası, Aqtobe cəbhəsi ilə birlikdə 1-ci Qırmızı Ordu tərəfindən Cənubi Ordudan dəf edildi.

Sovet dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

21 oktyabr 1921-ci ildə mərkəzi 8 min əhalisi olan Çelkar qəsəbəsi olan Çelkar bölgəsi quruldu. 5 iyul 1922-ci ildə bölgə Çelkar bölgəsinə çevrildi. 1928-ci ildə[4] (digər mənbələrə görə: 6 mart 1925) Çelkar qəsəbəsi şəhər statusu aldı. 17 yanvar 1928-ci ildə Kazak ASSR-in bütün bölgələri kimi Çelkar bölgəsi də ləğv edildi.

Böyük Vətən Müharibəsi illərində 7,5 min insan Çelkardan cəbhəyə getdi, bunlardan təxminən 1,8 min nəfəri diri-diri qayıtdı, 1951-ci ildə izsiz itkin düşdü, qalanları döyüş meydanına düşdü[12].

1941-ci ilin oktyabrında 7 saylı dəmir yolu məktəbi Kiyevdən Çelkara köçürüldü, məktəb lokomotiv deposunun binasında yerləşdi. Binaların sanitar vəziyyəti qənaətbəxş deyildi, yemək az idi, qeyd üçün kağız yox idi və şagirdlər üçün paltar çatmırdı. Tələbələr arasında aşağı intizam və təhsil işinin demək olar ki, tam olmaması mövcud idi [15].

Mövcud vəziyyət və perspektivlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

2012-ci ilin iyul ayında, 988 km uzunluğunda yeni Jezkazqan - Saksaul - Şalkar - Beyneu dəmir yolunun Çin sərhədinin bir hissəsi olan yeni bir dəmir yolu xəttinin (499 km uzunluğunda) inşasına başlandı. Aktau limanı - Bakı - Gürcüstan - Türkiyə - Avropa ölkələri ”[13][14].

2013-cü ildə Şalkarın şərq kənarında, 190 hektarlıq uşaq bağçası, 33 ikimərtəbəli yaşayış binası, üç ikimərtəbəli yataqxana olduğu 10 hektar ərazisi olan dəmiryolçular üçün yaşayış sahəsinin tikintisinə başlanılmışdır. 18 ailə tikildi. Bütün evlər rahatdır, mərkəzi kanalizasiya, su və qaz var. Yeni məhəllə Biekenova küçəsinin davamı olacaq[15][16].

Şalkar - Beineu hissəsinin tikinti dəyəri təxminən 277 milyard tengeydi. Yeni yol 2014-cü ilin avqust ayında istifadəyə verilib. “Şalkar - Beineu” hissəsində 6 stansiya və 14 keçid tikildi[17]. 2015-ci ildə dəmir yolu yatağı boyunca Beineu - Şalkar - İrgiz - Torqay avtomobil yolunun inşasına başlandı[15].

2015-ci ilin aprelində şəhərin yaxınlığında yerləşən Şalkar gölündə ilk dəfə balıqların kütləvi ölümü qeydə alındı. Səbəbi qışda buz altında oksigen çatışmazlığı idi[18]. Əvvəllər göl suyunun III (üçüncü) - ən həddindən artıq çirklənmə dərəcəsinə məruz qaldığı barədə məlumatlar yayımlanmışdı[19].

Şalkar gölü dayazlaşdı və bataqlığa çevrildi, gölün həcmi üçdə ikisi azaldı. 2020-ci ilə qədər gölün dərinliyi 2 m-ə qədər azaldı, dibindəki lil qalınlığı 1,2 m-ə çatdı və göl sahəsinin üçdə birini su bitkiləri işğal etdi. Göl yaxınlığındakı pis ekoloji vəziyyət əhalinin Şalkardan axın etməsinə səbəb olur[20].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 GEOnet Names Server. 2018.
  2. ↑ http://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT305821.
  3. ↑ 10 марта 2000 года Указом Президента Казахстана транскрипция названия города Челкар на русском языке была изменена на город Шалкар. (Указ Президента Республики Казахстан от 10 марта 2000 года № 356 «О переименовании и изменении транскрипций названий отдельных административно-территориальных единиц Актюбинской, Алматинской и Западно-Казахстанской областей»)
  4. ↑ 1 2 3 Шалкар // Казахстан. Национальная энциклопедия. Алматы: «Қазақ энциклопедиясы». 2004. ISBN 9965-9389-9-7.
  5. ↑ Шалкару исполнилось 140 лет («Ақтөбе»). 1 апреля 2010 [Шалқар 140 жасқа толды].
  6. ↑ "1933 год. История озера в Челкаре". История Актюбинской области. 2011-01-06. 2021-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-18.
  7. ↑ Обзор Тургайской области за 1905 год (PDF). 1905.
  8. ↑ Б.С. Сулейменов. Казахстан в составе России в XVIII — начале XX века. Рипол Классик. 1981. 154. ISBN 9785458297295.
  9. ↑ Пясковский, А. В. Революция 1905-1907 годов в Туркестане. Изд-во Академии наук СССР. 1958. 404.
  10. ↑ Списки населенныхъ мѣстъ Тургайской области. 1910 год. О. Г. Ярошенко
  11. ↑ Сыдыков, Р. М. 80-летний юбилей Шалкарского района. Ақтөбе облысының Шалқар ауданы әкімдігі.
  12. ↑ "1942 год. Докладная записка НКВД о состоянии железнодорожных училищ и школы ФЗО в Челкаре и Эмбе". История Актюбинской области. 2012-12-10. 2021-09-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-26.
  13. ↑ Валентин Шипунов. Поезда пойдут досрочно («Индустриальная Караганда»). 01-11-2012.
  14. ↑ Марьяна Касимова. Жезказган - Бейнеу: Железнодорожная станция Саксаульская в Кызылординской области получит статус узловой. BNews.kz. 6 февраля 2013.
  15. ↑ 1 2 Абат Каратаев. Железная линия жизни («Актюбинский Вестник»). 28 ноября 2013.
  16. ↑ Аскар Актлеуов. «Мой Город» побывал на стройке века «Шалкар — Бейнеу». Мой Город. 19 апреля 2013.
  17. ↑ "Участок Шалкар — Бейнеу". 2019-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-12.
  18. ↑ "На берегу Шалкара гниет рыба". КТК. 2015-04-21. 2020-11-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-23.
  19. ↑ Акимат Актюбинской области просит 4.7 млрд тенге на очищение озера Шалкар. КазТАГ. 29 января 2014.
  20. ↑ Сисекенова, Ж. "Озеро Шалкар шлёт SOS". Актюбинский Вестник. 2020-01-09. 2022-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-11.