Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz.

Əbdülkərim Müsəvi Ərdəbili (28 yanvar 1926, Ərdəbil – 23 noyabr 2016^[1], Tehran^[1]) — İran siyasətçisi və ayətullah.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili
fars. عبدالکریم موسوی اردبیلی‎
Doğum tarixi	12 yanvar 1926 (98 yaş)
Doğum yeri	Ərdəbil, İran
Vəfat tarixi	23 noyabr 2016(2016-11-23)[1] (90 yaşında)
Vəfat yeri	Tehran, Tehran şəhristanı, Tehran ostanı, İran[1]
Vəfat səbəbi	xəstəlik
Təhsili	Qum elmiyyə hövzəsi[d]
Fəaliyyəti	hakim, siyasətçi, klirik[d], axund, ilahiyyatçı
Partiyası	İslam Respublikası Partiyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili hicri-qəməri 1344-cü il (mil.1926) rəcəb ayının 13-ü səhər vaxtı, Əmirəl-mö`mininin (ə) milad günündə Ərdəbil şəhərində yoxsul bir ruhani ailəsində dünyaya göz açdı. Onun babaları Azərbaycanın Ordubad rayonundan Ərdəbilə köçmüşdülər. Atası böyük ruhani mərhum Seyid Əbdürrəhim, anası təqvalı xanım, mərhumə Seyid Xədicə olmuşdur. Onların həmin vaxtadək səkkiz qız övladı vardı. Ailənin son övladı və yeganə oğlu olan ustad hicri qəməri 1346-cı ildə 2 yaşında ikən (qarın yatalağı xəstəliyinə yoluxmuş) anasını itirmiş və bacılarının qayğısı ilə böyümüşdür. Ustadın uşaqlıq dövrü ilə bağlı xatirələrindən biri onun həmin yaşlarda gördüyü bir yuxudur. Özü bu barədə belə buyurur: "Uşaq vaxtlarımda İmam Mehdinin (əc) ziyarətinə çox müştaq idim. İmamla görüş üçün kitablarda tövsiyə olunan bütün əməlləri yerinə yetirirdim. Çalışırdım ki, hətta müstəhəb əməlləri də tərk etməyim. Nəhayət, bir gecə həzrəti yuxuda gördüm. Uşaq atasının ağuşuna sığındığı kimi həzrətin ətəyindən tutdum. Özümü onun mübarək qədəmlərinə yıxdım. Ondan mənə bir şey əta etməsini istədim. O da barmağındakı firuzə üzüyü çıxarıb mənim barmağıma taxtı. Bu yuxunu atama danışanda o mənə belə söylədi: "Bundan sonra sənin üçün heç bir nigarançılığım qalmadı. Çünki İmam Mehdinin (əc.) lütfü sayəsindəsən."

Ailənin iqtisadi, dini və siyasi durumu Ustadın təəssübkeş, çox dindar və mö`min ruhani olan atası ailənin hər bir üzvünü imanlı, arif, məzhəbə xidmətçi tərbiyə etmək istəyir, bu yönümdə çox çalışırdı. Həmin dövr İranda Rza Pəhləvinin səltənət günlərinə təsadüf edirdi. Rza Pəhləvi öz ingilis ağalarının istəyi ilə hər gün zorla da olsa, yeni bir siyasət izləyirdi. Bir gün görkəm birliyi adı altında insanların libaslarını, baş geyimlərini dəyişdirdi. Başqa bir gün hicabın aradan qaldırılması ilə bağlı göstəriş verdi. Bir gün gəldi ki, əzadarlıq, rövzə, moizə və xütbə məclislərinə qadağa qoydu. Başqa bir vaxt ruhani libasını qadağan etməklə alimləri və ruhaniləri sıxıntıya saldı. Azğın şahın bu əməlləri müqabilində bə`zi ruhanilər xanənişin olub, gözləmə mövqeyi tutmuş, bə`zi ruhanilər libasını çıxarıb başqa bir peşə dalınca getmişdi. O qədər də az olmayan başqa bir qrup müqavimət göstərir, ağır çətinliklərə qatlaşaraq aşkar və gizli mübarizə aparırdı. Mərhum Mirəbdürrəhim bu qəbil şəxslərdən idi. O, Pəhləvi rejimini azğın, şəriətə zidd, qeyri-qanuni sayırdı. Alimin bu düşüncə tərzi həmin dövrün ictimai-siyasi ab-havası ilə bağlı onun üçün çətinliklər yaratmışdı. Mübariz ruhani ikiqat artıq təzyiqə mə`ruz qalırdı. Bə`zən aylarla mənzildə qalır, yalnız gecələr zəruri ehtiyaclar səbəbindən evdən çıxıb, tez də geri qayıdırdı. Həmin dövr o qədər dəhşətli və sıxıntılı idi ki, az bir qisim tanışlar və dostlar istisna olmaqla, kimsə mərhum Mirəbdürrəhimin mənzilinə get-gəl etmirdi. Bu hadisələrin acı nəticələrindən biri də ailənin günbəgün ağırlaşan maddi durumu, yoxsulluğu idi. Belə ki, ailənin bütün üzvləri ardıcıl günləri aclıq içərisində keçirirdilər. Hicri-şəmsi 1320-ci (mil. 1941) ilin şəhrivər ayında müttəfiqlərin İrana hücumu, rusların Azərbaycana daxil olması, Rza Pəhləvinin İrandan qaçması ilə sadə xalq hökumətin sıxıntılarından bir qədər nəfəs dərdi. Əlbəttə ki, İranın ictimai-siyasi durumu ağır vəziyyətdə qalmaqda davam edirdi. Amma ruhanilərə qoyulmuş məhdudiyyətlər yüngülləşmiş, nəticədə bu ailə üçün də gediş-gəliş şəraiti yaranmışdı.

Təhsil və tələbəliyin başlanğıcı

Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili altı yaşında uşaq ikən məktəbxanada təhsilə başlamış, Qur`ani-kərimi öyrənmişdi. Ustad həmin vaxt şər`i hökmlər risaləsi, "Gülüstan", "Tənbihul-ğafilin", "Nisabus-sibyan", "Qolzari-bihar", "Əbvabul-cinan", "Məcalisul- muttəqin", "Tarixi-mu`cəm", "Dürreyi-Nadiri", "Tarixi-Vəssaf" , "Hesabi-farsi" və başqa bu kimi kitablar oxuyurdu. Ustad hicri şəmsi 1318-ci (mil. 1939) ildə ərəb dərslərinə başladı. Hicri-şəmsi 1319-cu ildə hövzə dərslərini davam etdirmək üçün Ərdəbildə Molla İbrahim elmi mədrəsəsinə daxil oldu. Həmin vaxt Ərdəbildə dini elmlər tədris edən üç mədrəsə vardı: Mirzə Əli Əkbər mədrəsəsi, Salehiyyə mədrəsəsi, Molla İbrahim mədrəsəsi. Birinci mədrəsə məktəbə çevrilmiş, ikinci mədrəsə iranlı mühacirlərə sığınacaq üçün verilmişdi. Yalnız Molla İbrahim mədrəsəsində dərslər davam edirdi. Həmin vaxtlar hövzə dərsləri oxumağa maraq yox idi. Bu mədrəsənin cəmi dörd tələbəsi vardı. Bəli, ustad belə bir çətin şəraitdə tələbəliyə başlamış, "Cameül-müqəddimat", "Süyuti", "Cami", "Mutəvvəl", "Haşiyeyi-Molla Abdullah", "Şəmsiyyə", "Məalim", "Şəraye" dərsləri oxumuş, hicri şəmsi 1322-ci ildə həmin mədrəsədə keçirilən dərsləri başa çatdırmışdır. Müttəfiqlər İrana daxil olduqdan sonra insanlar zalım hökumətin sıxıntılarından azad oldular. Həmin vaxt gənclərin hövzə dərslərinə marağı artdı. Bir çox gənc tələbələr təhsillərini davam etdirmək üçün Molla İbrahim mədrəsəsinə daxil oldular. Bu gənc tələbələrin gəlişi, onların ciddi səyləri ustadın hövzə elmlərinin müqəddimə dərslərini, yə`ni sərf-nəhv, məntiq dərslərini başlamasına səbəb oldu. Ustad təhsillə kifayətlənməyib, Rza xanın 20 illik diktaturasından miras qalmış mə`nəvi boşluğu aradan qaldırmaq üçün moizə məclisləri təşkil edir, xütbələr oxuyur, Ərdəbil əyaləti və ətraf məntəqələrində çıxışlar edirdi.

Quma hicrət Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili hicri-şəmsi 1322-ci (mil. 1943) il mübarək ramazan ayında müqəddəs Qum şəhərinə hicrət edib, ali təhsilini orada davam etdirmək qərarına gəlir. Ayın axırlarında Ərdəbildən çıxıb, şəban ayının 9-da müqəddəs Qum şəhərinə daxil olur. O, feyziyyənin hücrələrinin birində yerləşir. Qum şəhərində qaldığı üç ildən artıq müddətdə "Lüməteyn", "Rəsail", "Məkasib", "Kifayəteyn", üsul xaric dərsləri, Qur`an təfsiri və fəlsəfə oxuyur. O eyni zamanda "Məalim", "Lüməteyn", "Qəvanin" tədris etməklə məşğul olur. Cənab ustad həmin dövrdə böyük şəxsiyyətlərin hüzurundan faydalanıb elm öyrənir. "Məkasib"in bir miqdarını və "Kifayə"nin 1-ci cildini Ayətullah əl-üzma Seyid Məhəmməd Rza Gülpayiqanidən, "Məkasib"in" bir hissəsini, "Kifayə"nin II cildini, "Meybodinin hidayətinin şərhi"ni Ayətullah əl-üzma Hacı Seyid Əhməd Xansaridən, "Rəsail"i Ayətullah Hacı Şeyx Mürtəza Hairi və Ayətullah Sultanidən, "Mənzumə"ni Ayətullah Hacı Mirza Mehdi Mazandaranidən, "Əsfar"ı Ayətullah Seyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbaidən öyrənir. Ustad təhsil almaqla yanaşı dini maarifin yayılması ilə məşğul olur, təbliğ günləri İranın müxtəlif məntəqələrində moizə və xütbə məclisləri təşkil edir, öz dini söhbətləri ilə cəmiyyətin mə`nəviyyatını təravətləndirir. Həmin vaxtlar Qum elmi hövzəsinin işləri mərhum Ayətullah Höccət Kuhkəməri, Seyid Məhəmməd Təqi Xansari, Sədrəddin İsfahaninin öhdəsində idi. Şəhər ruhaniləri ilə bağlı işlərlə Ayətullah Feyz, Ayətullah Kəbir, Ayətullah Ruhani məşğul olurdu. Ayətullah İmam Xomeyni (r), Seyid Məhəmməd Rza Gulpayiqani, Hacı Şeyx Məhəmməd Əli İraqi (Əraki), Seyid Məhəmməd Damad hövzənin 2-ci təbəqə tanınmış ruhanilərindən sayılır, hövzənin ali tədris proqramını tədris edirdilər. Həmin vaxtlar elmi hözənin bə`zi alimləri qərara gəlmişdilər ki, hövzəni canlandırmaq üçün Ayətullah əl-üzma Bürucerdini Quma də`vət etsinlər. Bu alimlərin səyi sayəsində Ayətullah əl-üzma Bürucerdi Quma gəlib tədrisə başladı, onun gəlişi ilə əlaqədar elmi hövzədə əhəmiyyətli bir canlanma yarandı. Həmin illər yadellilərin İrana hücumu ilə ölkədə, eləcə də müqəddəs Qum şəhərində siyasi vəziyyətdə çaxnaşma yarandı. Digər bir tərəfdən ruslar Azərbaycana daxil olduğu üçün azəri ailələrindən gələn köməklər kəsildi. Azəri tələbələr ciddi maddi çətinliklərlə üzləşdilər. Həmin günlərdə həzrət Ayətullah əl-üzma Seyid Əbülhəsən İsfahani Nəcəf şəhərində dünyasını dəyişdi. Onun ölümü şiə dünyasına, xüsusi ilə İrana ciddi tə`sir göstərdi. İranın həmin dövrdəki hökuməti böyük alimin ölümündən istifadə edərək bir tərəfdən öz müxaliflərini əzmək, digər tərəfdən elmi hövzəni Nəcəfdən Quma köçürməklə ruhanilərin nüfuzu sayəsində siyasi böhrandan çıxmaq məqsədi izləyirdi. Məhəmməd Rza Pəhləvi belə bir istəklə Ayətullah əl-üzma İsfahninin dünyasını dəyişməsi münasibətilə Ayətullah əl- üzma Bürucerdiyə başsağlığı teleqramı göndərdi. Şahın bu işi elmi hövzənin günbəgün artan qüdrətindən danışırdı. Sonralar Pəhləvi rejimi belə bir addımın yanlış olduğunu anlayıb, var gücü ilə ruhaniyyəti nüfuzdan salmağa çalışdı. Amma ruhanilərin və elmi hövzənin məhəbbətini qəlblərdən çıxarmaq mümkün deyildi. Bir tərəfdən mərhum Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin bariz elmi şəxsiyyəti, digər bir tərəfdən həmin dövrdəki hakimiyyətin bitərəflik siyasəti hövzə alimlərinin fəaliyyətlərini daha da gücləndirdi. Hər yerdən alimlər və ruhanilər Quma gəlirdilər. Hövzədə misilsiz bir canlanma vardı. Həmin vaxtlar Nəcəf elmi hövzəsində əvvəlki sakitlik yaranmışdı və həmin hövzə elmlə məşğul olmaq üçün daha münasib sayılırdı. Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili həmin vaxtlar təhsil eşqi ilə aram və münasib mühit axtarışında idi. Bu səbəbdən də Nəcəf elmi hövzəsini münasib sayıb oraya üz tutdu.

Şərif Nəcəf şəhərinə mühacirət Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Qum elmi hövzəsindən olan üç alimlə şərif Nəcəf şəhərinə mühacirət etmək qərarına gəlir. Sonradan həmin iki şəxs fikrindən daşınır və böyük ustad mərhum Şeyx Əbülfəzl Halalzadə Ərdəbili ilə hicri-şəmsi 1324-cü (mil. 1945) il aban ayının 16-da, hicri-qəməri 1364-cü il zilhiccə ayının əvvəlində Qumdan Nəcəfə yola düşür. Həmin vaxtlar İraqa qanuni mühacirət imkanları yox idi. Bu qəbil səfərlər çox çətin həyata keçirdi. Müsafirlər naçar qalıb məxfi şəkildə Xurrəmşəhr istiqamətindən avarlı qayıqla Bəsrə ərazisinə daxil ola bilirdilər. Bu yolun çətinlikləri uzun-uzadı, eyni zamanda eşidiləsidir. Onlar Bəsrə, Abbasiyyə və Divaniyyədən keçir, Allahın lütfü ilə çətinliklərə sinə gərib, həmin il zilhiccənin 7-si günortadan sonra şərif Nəcəf şəhərinin Seyid mədrəsəsinə çatırlar. Onların Nəcəfə gəlişi Ərəfə gecəsinə düşür. Hər iki yoldaş müstəhəb müqəddimələri yerinə yetirdikdən sonra Nəcəf elmi hövzəsinin qədim ən`ənələrinə uyğun olaraq gecə vaxtı Kərbəlaya yola düşürlər. İki gün sonra Nəcəfə qayıdır və hövzə təhsilinə başlayırlar. Böyük ustad Nəcəfdə olduğu günləri öz təhsil dövrünün ən üstün günləri sayır. Həmin vaxt Nəcəfdə tələbələr üçün çox sakit bir mühit yaranmışdı. Tələbələrin təhsil, tədris və araşdırmadan əlavə bir işi yox idi. Onlar böyük ustadların dərsində həvəslə iştirak edir, onların elm dəryasından bəhrələnirdilər. Elmi məsələlərin araşdırılmasına olan maraq ustadı bu sahədə çalışmalara sövq etmiş, o, böyük alimlərin dərslərindən bir hissəsini qələmə almışdı.

Nəcəfdə elmi fəaliyyət Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili şərif Nəcəf şəhərində qaldığı müddətdə fiqh üsulundan "qət və zənn" , "bəraət və iştiğal" və bir sıra başqa mövzuları, namaz və onun vaxtı, qiblə və namaz libası, namaz qılınan yer, namazın şərtləri kimi bəhsləri "Məkasibin" sonunadək mərhum Ayətullah əl-üzma Xoyinin hüzurunda təhsil almışdır. Təharət mövzusunu dəstəmazın sonunadək mərhum Ayətullah əl-üzma Həkimdən, ictihad və təqlid mövzusunu mərhum Ayətullah əl-üzma Seyid Əbdülhadi Şirazidən, "Müamilə" kitabının əvvəlini mərhum Ayətullah əl-üzma Milanidən, bu mövzuda başqa bir bölməni mərhum Ayətullah əl-üzma Şeyx Məhəmməd Kazim Şirazidən, "Ürvə"nin bir hissəsini mərhum Ayətullah əl-üzma Şeyx Məhəmməd Kazim Ali-Yasindən, "Mənzumə"nin sonunadək fəlsəfəni mərhum Şeyx Sədra Badkubeyidən öyrənmiş, eyni zamanda Ayətullah əl-üzma Xoyi, Milani və Həkimin dərslərindən bəhrələnmişdir. Ustad şərif Nəcəf şəhərində nisbətən qısa bir müddət (iki ildən bir qədər artıq) qalsa da, həmin müddətdə dövrün böyük şiə alimlərinin fiqh və üsul dərslərində iştirakı onun üçün çox səmərəli və dəyərli olmuşdur. Böyük ustadların fiqh, üsul, fəlsəfə sahəsindəki araşdırmaları onun elmi şəxsiyyətinə güclü tə`sir göstərmişdir. Ayətullah əl-üzma Xoyinin ustadla bağlı buyuruğunu yada salmaq yerinə düşər. O, Qumdan gəlmiş üç tələbənin qısa bir müddətdən sonra geriyə dönməsinə təəssüflənmiş və buyurmuşdu: "Kaş bu şəxslər Nəcəfdə qalıb Quma qayıtmayaydılar!" Həmin üç nəfərdən biri Musəvi Ərdəbili olmuşdur.

İrana dönüş Həmin vaxtlar İraqdakı vəziyyət siyasi baxımdan çətinləşirdi. Xalq ingilislər tərəfindən hakimiyyət kürsüsünə oturdulanlara qarşı çıxır, onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq istəyirdi. Ölkədə çaxnaşmalar zirvə həddinə çatmışdı. Artıq Bağdadda, Nəcəfdə və bir çox başqa şəhərlərdə qan axıdılmışdı. Nəhayət, zalım rejim süqut etdi. Mərhum Seyid Məhəmməd Sədr dövlət qurdu. Qısa bir müddətdən sonra mərhum Sədrin də dövləti süquta uğradı. Əcnəbilərin digər bir əlaltısı olan Nuri Səid ölkənin baş naziri tə`yin edildi. Həmin günlərdə ustad bir məktub aldı. Həmin məktubda atasının ağır vəziyyətdə olduğu bildirilirdi. İraqdakı çaxnaşmalar, atasının xəstəliyi ilə bağlı nigarançılıqlar onu İraqdan İrana dönməyə məcbur etdi. Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili İraqdan qayıtdıqdan sonra hicri şəmsi 1327-ci (mil. 1948) ildə Quma gəlib Feyziyyə mədrəsəsində məskunlaşdı. Ustad İraqdan döndüyü vaxt nə vaxtsa oraya qayıtmaq fikrində idi. Elə bu məqsədlə də şərif Nəcəf şəhərindəki əşyalarını özü ilə götürməmişdi. Amma tale başqa hökm verdi. İraqa qayıtmaq üçün ikinci imkan ələ düşmədi. Ustad Quma gəldikdən sonra atasının yaxşı vəziyyətdə olduğunu öyrəndi. Qum hövzəsindəki vəziyyətlə tanışlıq üçün bir neçə ay bu şəhərdə qaldı. Həmin vaxt mərhum Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin xaric dərslərində, mərhum Ayətullah Damadın fiqh və üsul dərslərində, mərhum Əllamə Təbatəbainin fəlsəfə dərslərində iştirak etdi. Rəcəb ayında Ərdəbilə yola düşdü. Orada atası ilə görüşdü. Ustadın atası ömrünün qalan hissəsini Nəcəf və ya Qumda keçirmək arzusunda idi. Ailə ilə birlikdə Nəcəfə getmək müşkül olduğundan Quma gəlib kiçik bir mənzildə yerləşdilər. Ustad təhsil və tədrislə məşğul idi. Amma Qumdakı çətin şərait səbəbindən atası Ərdəbilə qayıtmalı oldu. O, hicri-şəmsi 1330-cu (mil. 1951) ildə dünyasını dəyişdi.

Qumda fəaliyyətlər və baş verən hadisələr

1. TƏHSİLİN DAVAMI Qeyd etdiyimiz kimi, ustadın Qumdakı əsas işi təhsilini davam etdirmək idi. Ustad həm mərhum Bürucerdi, Seyid Məhəmməd Damad, Əllamə Təbatəbainin dərslərində iştirak edir, həm də İmam Xomeyninin əxlaq dərslərində, Ayətullah əl-üzma Gülpayiqani, mərhum Ayətullah Hacı Şeyx Mürtəza Hairi, Ayətullah əl-üzma Hacı Seyid Əhməd Xansarinin fiqh dərslərindən bəhrələnirdi.

2. TƏDRİSİN DAVAMI Elmi hövzənin qədim və faydalı ən`ənələrindən biri tələbənin təhsillə yanaşı tədrislə də məşğul olmasıdır. Bu iş tələbələrin elmi və tərbiyəvi ruhiyyəsinə müstbət tə`sir göstərir. Ustad Qumda qaldığı müddətdə bu ən`ənəni davam etdirmiş, "Rəsail", "Məkasib", "Kifayə", "Mənzumə" tədris etmişdir. Düşüncəli və çalışqan tələbələr bu dərslərdə iştirak etmiş, uyğun dərslər adətən ümumi şəkildə keçirilmişdir. Ustad məhəbbət göstərən bə`zi tələbələrə fiqh və üsulun ali-ixtisas (xaric) dərslərini də tədris etmişdir.

3. QUR`AN SAHƏSİNDƏ FƏALİYYƏTLƏR Həzrət Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Qumda qaldığı müddətdə Qur`an sahəsində də çalışmış, həftədə iki gün hövzənin alimləri ilə birlikdə Qur`an təfsiri ilə məşğul olmuşdur. Bu məclislər onun Qumda qaldığı müddətdə fasiləsiz şəkildə davam etmişdir. Ustad Qumdan mühacirət etdikdən sonra da həmin dərslər dayandırılmamışdır və bu gün də davam etməkdədir. O, Ərdəbildə, Tehranda olduğu vaxtlarda həmin dərslərlə məşğul olmuşdur. Hazırda onun əsas fəaliyyət sahələrindən biri Qur`an araşdırmaları, Qur`an təfsiridir. Bu sahədəki fəaliyyətlər bə`zən məqalələr şəklində müxtəlif mətbuat orqanlarında öz əksini tapır.

4. DƏRGİ NƏŞRİ Ustad Qumda olduğu müddətdə elmi hövzənin bir qrup alim və ruhaniləri ilə ilk dəfə "İslam məktəbi" adlı dərginin nəşrinə başlamışdır. Bu dərgi böyük və misilsiz məhəbbətlə qarşılanmışdır. Ustad bu dərginin banilərindən olmuşdur. Onun bu dərgidə "Qur`an baxımından din", "Qur`an və ya qürub etməyən günəş", "Nuh tufanı" kimi yazıları dərc olunmuşdur. Ustad bu dərgi ilə bir müddət (dərginin doqquz sayınadək) əməkdaşlıq etmiş, Qumdan köçdükdən sonra isə həmkarlığını dayandırmışdır.

5. TƏBLİĞ SƏFƏRLƏRİ Ruhanilərin əsas vəzifələrindən biri yer üzündə dinin, ilahi hökmlərin təbliğidir. Həmin dövrün hakimiyyəti ruhanilərə, xüsusilə siyasi baxışı olan ruhanilərə ciddi nəzarət etsə də, ustad siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuş, hövzənin tə`til olduğu vaxtlarda ölkənin müxtəlif nöqtələrinə təbliğə getmişdir. Bu gün də Urumiyyə, Məşhəd, Ənzəli, Dərgəz, Həmədan, Ərdəbil, Babul, Dehşər şəhərlərində mö`minlər ustadın cazibəli söhbətlərini məhəbbətlə xatırlayırlar.

6. SİYASİ FƏALİYYƏTLƏR Şübhəsiz ki, İslam dini insanların həm dünya, həm də axirət səadətinə diqqət yetirir. Bu səbəbdən də ictimai-siyasi, mədəni-iqtisadi sahələrlə məşğulluq ruhanilərin əsas vəzifələrindən sayılır. Ruhanilər öz fəaliyyətlərinin ilk günlərindən müsəlmanların bu günü və gələcəyi ilə bağlı siyasi məsələlərlə məşğul olmuş, öz vəzifələrini yerinə yetirmişlər. Bu siyasi hadisələrdən biri də Doktor Müsəddiqin baş nazir olduğu dövrdə keçirilən beynəlxalq sülh konfransı olmuşdur. İlk əvvəl İranın dini və siyasi şəxsiyyətlərinin bir çoxu bu müqaviləni təsdiqləyib imzaladılar. Sonradan mə`lum oldu ki, bu işə plan cızanlar kommunistlər imiş və dini şəxsiyyətlər bu işə müxalif olduqlarını bildirdilər. Amma başqa bir qrup, o cümlədən Seyid Əli Əkbər Burqeyi, Şeyx Məhəmməd Baqir Kəməreyi əvvəlki mövqeləri üzərində dayanıb, hətta konfransın keçirildiyi Vyanaya getdilər. Burqeyi İrana qayıdan vaxt onu marksistlər qarşıladılar. Qum tələbələri ayağa qalxdı və qarşıdurma yarandı. Atışma baş verdi və bir nəfər həlak oldu, çoxları yaralandı. E`tiraz və qarşıdurmalar iki gün uzandı. Feyziyyə nəzarət altına alınmışdı. Bu işdə həm şahın yaxınları, həm də başqa qruplar iştirak edirdi. Onların hər birinin öz məqsədi var idi. Doktor Müsəddiq vəziyyəti araşdırmaq və sabitlik yaramaq üçün cənab Məlik İsmailini öz nümayəndəsi olaraq Ayətullah əl-üzma Bürucerdinin görüşünə göndərdi. Həmin vaxt tələbə hərəkatının aparıcılarından olan Ayətullah əl-üzma Musəvi Ərdəbili Ayətullah əl- üzma Bürucerdi tərəfindən Məlik İsmaili ilə görüşdü. Ustad xanım Mə`sumənin hərəmində xalq qarşısında çıxış etdi və Ayətullah əl- üzma Bürucerdinin bəyanatını oxudu.

Ərdəbilə Qayıdış Hicri-şəmsi 1338-ci (1959) ilin ramazan ayında ağır elmi, təbliği, ideoloji, siyasi fəaliyyətlərin tə`sirindən ustadın səhhətində problemlər yarandı. Təkrar müayinələrdən sonra həkimlər yaşayış yerinin dəyişilməsini, bir müddət işdən uzaqlaşmağı tövsiyə etdilər. Ustad hicri-şəmsi 1339-cu (mil. 1960) ildə yay tə`tili günləri Qumdan Ərdəbilə getmək məcburiyyətində qaldı. Ərdəbildə yay günləri mərhum Hacı Mirsaleh məscidində moizə və təbliğ məclisləri təşkil edildi. Həmin məscidin yaxınlığındakı Molla İbrahim mədrəsəsinin tə`mirinə başlanıldı. Yay fəsli başa çatdıqdan sonra Quma qayıtmaq istəsə də, Ərdəbil alimləri və xalqının tə`kidi ilə ilin sonunadək səfərini tə`xirə saldı. Amma ustad tərəfindən başlanılmış işlər başa çatdırılmadığından böyük alim hicri-şəmsi 1347-ci (mil. 1968) ilədək Ərdəbildə qalmalı oldu. Ərdəbildəki fəaliyyət dövrü bir qədər uzun çəkdiyindən həmin dövrlə bağlı bə`zi nöqtələri yada salmaq yaxşı olar.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili Ərdəbildə olduğu vaxt Qumda elmi fəaliyyətlə məşğul olan bəzi alimlər və tələbələr Ərdəbilə qayıtdılar və onun yanında "Rəsail", "Məkasib", "Kifayə" oxumağa başladılar. Bir müddət sonra alim fiqh və üsulun ali-ixtisas dərslərinin və "Ürvə"nin tədrisinə başladı. Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili tədrislə yanaşı elmi hövzəni idarə edir, mədrəsə binalarının təmiri ilə məşğul olur, tələbələrə maddi yardım göstərir, onları müxtəlif şəhər və kəndlərə təbliğə göndərir, onların problemləri ilə məşğul olurdu. Həmin müddətdə o heç vaxt təbliğ işini dayandırmamış, şam və xüftən namazlarından sonra söhbətlər aparmış, Quranı təfsir etmişdir. Onun evində həftəlik məclislər keçirilirdi.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbilinin köhnə dostlarından, tələbə yoldaşlarından olan İmam Musa Sədr Livanın cənubunda yoxsulluqla mübarizə proqramı həyata keçirirdi. O, bu köhnə dostundan ilham alaraq yoxsul Ərdəbil əyalətində iqtisadi fəaliyyətlərə başladı. Müəyyən araşdırmalardan sonra infaq və sədəqələrin toplanması üçün nümayəndələr təyin olundu. Yoxsullara əl sənaye işləri öyrədilməsi üçün mərkəz təşkil edildi. Onların istehsal etdiyi məhsullar bazarlara çıxarılır, qazanc zəruri ehtiyaclarına sərf edilirdi. Öncə corab və bu kimi zəruri trikotaj məhsullarının istehsalına başlanıldı. Gələn gəlir hesabına ailələr himayəyə götürüldü. Bu mərkəz fəaliyyətlərini genişləndirdiyi bir vaxt şah rejimi özü üçün təhlükə hiss edib maneçiliklər törətməyə başladı. Ərdəbilin həmin vaxtkı Savak (xəfiyyə) rəisi deyirdi: "Biz axundları nəzarət altına almaq, hətta aradan götürmək əzmindəyik. Axundlarsa elə bir iş görürlər ki, onlara qarşı addım atanda yüz, ya min nəfərlə üzbəüz gələk. Onları xalqdan ayırmaq üçün çox iş görülüb. Nailiyyətlər qorunmasa, onlar yenidən ictimai həyat səhnəsində görünəcəklər. Nəyin bahasına olursa olsun onların fəaliyyətlərinin qarşısı alınmalıdır". Elə bu məqsədlə də, xalqın müəssisə və onun proqramları ilə tanış olacağı gün Savak məmurları oraya hücum edib müəssisəni bağladılar. Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili ev dustağı edildi. Savakın göstərişi ilə müəssisəyə kömək edənlər həbs olunur, onlara işgəncə verilirdi. Beləcə, mərkəzin fəaliyyətlərinin qarşısı alındı.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbilinin siyasi düşüncələri hələ uşaqlıq dövründə ailədə formalaşmışdı. Onun uyğun görüşləri əsasən söhbətlərində, nitqlərində, təbliğlərində özünü göstərirdi. O, Urumiyada 7 il təbliğat aparmışdır. Hicri-şəmsi 1339-cu (mil. 1960) ildə o, Ərdəbildə olduğu vaxt siyasi mübarizə fəaliyyətlərinin tərkib hissəsinə çevrilmişdi. Bu səbəbdən də daim şah rejimi tərəfindən təqib olunurdu.

Pəhləvi rejimi onun bütün addımlarını izləyirdi. Onun təbliği, söhbətləri, tədrisi, get-gəli, qonaqları, məktubları nəzarət altına alınmışdı. Hətta mədrəsə tikdiyi, yoxsullara əl tutduğu vaxt ətrafındakı insanlar, tələbələr də incidilirdi.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbilinin şah rejimi ilə əsas qarşıdurmalarından biri ərəblərlə İsrail arasındakı 6 günlük müharibə dövrünə təsadüf edir. Həmin vaxt bütün şah rejimi İsrailə tərəfdarlıq edir, ərəblərin ziddinə məlumatlar yayırdı. Ərdəbili isə minbərdə ərəblərin müdafiəsinə qalxdı. Şah rejimi onu həbs edib Təbrizə sürgün etmək qərarına gəldi. Həmin vaxt Ərdəbil alimləri və camaat əl-ələ verib onun müdafiəsinə qalxdılar. Bütün camaat onun məscidinə toplanıb elan etdi ki, onun həbs olunacağı təqdirdə məscidlər bağlanacaq, xalq şəhərdən bayıra çıxacaq. Ruhanilərin müqaviməti ilə rastlaşan Pəhləvi rejimi işin sonundan qorxub ondan əl çəkdi. Qarşıdurmalardan biri də kapitulyasiya hadisəsi ilə bir vaxta düşdü. Ərdəbili bu mövzu ilə bağlı xalqa məlumat verdi və xalq bazarda işi saxlamaq qərarına gəldi. Şah məmurları ciddi səylə fəalları təqib etməyə başladılar. İş o yerə çatdı ki, təqib edilən şəxslər Ərdəbildən mühacirət etməli oldular.

Bəhailər bir neçə səbəbdən Ərdəbilə maraq göstərirdilər:

1. Əli Məhəmməd Baba yaxın 18 nəfərdən biri Molla Yusif Ərdəbili adlı birisi idi. Ərdəbil əhalisi bu şəxsi tanımasa da, onun adı bəhai kitablarında qeyd edilmişdir. Ərdəbil yaxınlığında Molla Yusif adlı bir kənd var. Bəzi bəhailər iddia edirlər ki, bu kənd bəhailərin kitabında adı çəkilən Molla Yusifin kəndidir. Onlar bu dəlillə həmin kəndi müqəddəs sayır, ona xüsusi maraq göstərirlər.
2. Hicri-qəməri 1338-ci (mil. 1959) il Ərdəbildə Əminul-Üləma adlı bir şəxs yaşamışdır. Bu şəxs xalq arasında bəhai kimi tanınmışdır. Ramazan ayında onun aşkar halda çörək yediyini görən biri bunun səbəbini soruşduqda Əminul-Üləma demişdir: "Bu gün Ramazanın 21-ci günüdür. Bu gün Əli öldürülüb və Allahın nizamı pozulub. Sən də orucunu yeyə bilərsən". Həmin ərdəbilli Əminul-Üləmanın sözlərindən qəzəblənib, onu öldürür. Bəhailər həmin şəxsi öz şəhidləri sayırlar.
3. Bəhailərin Ərdəbildə bir neçə vəqf evi olub. Həmin evlərdən birini gizli şəkildə özlərinə kitabxana etmişdilər.
4. Ərdəbil əyalətinin dövlət məmurlarından bəziləri, o cümlədən Səyyah və Ənsari kimi məmurlar bəhai olmuşlar.

Bütün bu səbəblərdən bəhai təbliğatçıları xüsusi ilə yay aylarında sərin havalı Ərdəbilə gəlir, gəncləri öz təsirləri altına salmağa çalışırdılar. Bəziləri həmin məclislərdə iştirak etdikdən sonra Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili ilə görüşür və suallarına cavab alırdılar. Ustad bu adamlara tapşırırdı ki, bəhailərin suallarını dinləyib, cavabı sonraya saxlasınlar. Yalnız mütaliələrdən sonra yetərli cavablar versinlər. Bəhailərin suallarını cavablandırmaq üçün onların öz mənbələrinə müraciət etmək zəruri idi. Ərdəbildə Ənsari adlı bir şəxs tərəfindən bəhai kitabxanası yaradılmışdı. Bu kitabxanadakı kitablara müraciətlə bəhailərin sualları cavablandırılırdı. Nəhayətdə Əbdülkərim Musəvi Ərdəbilinin bəhailərə cavablarından ibarət "Cəmali-əbha" adlı kitabı ərsəyə gəldi. Bu kitab min tirajla çap olunub paylandı. Həmin kitabı görən İmam Musa Sədr onu ərəb dilinə tərcümə etdirmək qərarına gəlmişdi. Təəssüf ki, o bu işi görməyə macal tapmamışdır.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili Ərdəbildəki siyasi fəaliyyətləri onun ciddi nəzarət altına alınması, hətta Savak məmurlarının onun evinə hücumları ilə nəticələndi. Artıq evdə qalmaq da təhlükəli idi. Ərdəbili İmam Xomeyni ilə məsləhətləşdi və imam ona belə cavab verdi: "Biz ağaların şəhərləri tərk edib Tehran və Quma gəlməsini münasib saymırıq. Amma belə görünür ki, siz səfər etməyə məcbursunuz. Öz vəziyyətinizi özünüz daha yaxşı bilirsiniz və münasib qərar çıxara bilərsiniz". Beləcə, Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili öz doğma şəhərini tərk etmək qərarına gəldi. Amma Savak məmurlarının maneçiliyi gözlənilirdi. Bu maneçiliyi aradan qaldırmaq üçün zəmin yaratmaq lazım idi. Hicri-şəmsi 1347-ci (mil. 1968) ildə Məşhəd ətrafında güclü zəlzələ baş verdi. Həmin dövrün hökuməti özünü xalq tərəfdarı kimi göstərib onlardan pul toplayır və öz adından zərər çəkənlərə çatdırırdı. Dövlət elanlar yayır, meydanlarda çadırlar qurmaq üçün xalqı köməyə çağırırdı. Amma rejimin bütün fəaliyyətləri səmərəsiz qalmışdı. Belə bir vaxtda şəhərdəki ruhani və alimlər müstəqil fəaliyyətə başladılar. Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili də bəzi dostları ilə birlikdə elan edib xalqı məscidə topladı və ianələr yığmağa başladı. Qərara alındı ki, yığılmış yardımlar Məşhəddə məskunlaşmış mərhum Ayətullah əl-üzma Milaniyə göndərilsin. Həmin vaxt onun ianələri Məşhədə çatdırmaq və "Cəmali-əbha" kitabını çap etdirmək bəhanəsi ilə Tehrana yola düşməsi üçün şərait yarandı.

Hicri-şəmsi 1347-ci (mil. 1968) ilin yayında Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili Tehrana gəldi. Bir neçə gün sonra Əmirəl-möminin məscidində onun imamlığı ilə camaat namazı bərpa olundu. Bu məscid Nüsrət xiyabanında yerləşirdi. Dostları və yaxınları müxalif olsalar da, ustad bir müddətdən sonra ailəsini Tehrana gətirdi.

Tehranda həm camaat namazı qılınırdı, həm də Ərdəbili Nüsrət məscidində fiqhin ali-ixtisas dərslərini tədris edir (xüms kitabını), bəzi tələbələrə "Əsfarın" I cildini öyrədirdi. Bundan əlavə, həmfikirlərlə fəlsəfi söhbətlər aparılırdı. Şəhid Ayətullah Behişti, Şəhid Ayətullah Mütəhhəri, Şəhid höccətül-İslam Müfəttih və bəzi başqa dostlarla Quran elmlərində ciddi araşdırmalar aparılırdı. Bu iş üçün münasib məkana və imkanlı kitabxanaya ehtiyac vardı. Bu məqsədlə Əmirəl-möminin məscdinin kənarında yer ayrıldı. Araşdırmalar üçün nəzərdə tutulmuş kitabxana yaradıldı. Bundan əlavə, şam və xüftən namazlarından sonra ardıcıl şəkildə Quran təfsiri məclisləri quruldu.

Həmin vaxtlar İranda ateist fikirlər sürətlə yayılırdı. Belə bir vaxtda əqidə və ideoloji movzuları açıqlamaq məqsədilə siniflərin təşkil olunması, təbliğ üçün mərkəz təsis edilməsi zəruri idi. Həmin vaxt Ərdəbilinin vasitəsilə Pərçəm xiyabanında mərkəz yaradıldı. Bu mərkəzdə İranın məzhəbi natiqləri və mütəfəkkirlərinin çıxışları təşkil olunurdu. Eyni məqsədlə Tehranda Müfid ibtidai mədrəsələri təşkil edildi. Bu gün də həmin müəssisələr fəaliyyətlərini davam etdirir. Həmin mərkəzlər şah rejiminin diqqəttini cəlb etməsin deyə, Əmirəl-mömin məktəbinin xeyriyyə müəssisəsi adı ilə tanıtdırılırdı.

Uyğun fəaliyyətlər hicri-şəmsi 1357-ci (mil. 1979) ilədək davam etdirildi. Həmin il müsəlman İran millətinin mübarizələri daha da gücləndi. Musəvi Ərdəbili İmam Xomeyniyə ən yaxın adamlardan, inqilab fəallarından idi. O, inqilabdan əvvəlki dönəmdə və inqilabın ilk onilliyində siyasi səhnədə ən fəal şəxslərdən olmuşdur.

Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili Tehranda olduğu müddətdə bir sıra elmi və mədəni fəaliyyətlərlə məşğul olmuşdur. Fiqh və üsulun ali-ixtisas dərslərinin tədrisi, tələbələr və ruhanilər üçün "Mənzumə"nin I cildinin tədrisi, "Fəlsəfə üsulu və realizm" kitabının tədrisi, təkamül və fəlsəfə tarixi mövzusunda silsilə dərslər, namazqılanlar üçün təfsir mövzusunda söhbətlər, müxtəlif zümrələr üçün Quran elmləri və fəlsəfə əsasları mövzusunda söhbətlər onun elmi və mədəni fəaliyyətlərinə nümunə göstərilə bilər. Bu fəaliyyətlər o qədər genişləndi ki, rejim mərkəzi nəzarət altına aldı və Savak məmurları oraya hücum etdi. Kitabxana dağıdıldı, mərkəzin mülkü qarət olundu, fəaliyyət dayandırıldı.

Hicri-şəmsi 1348-ci (mil. 1969) ildə mədəni fəaliyyətlərin gücləndirilməsi üçün Ərdəbili bir neçə həmməsləki ilə birlikdə "Əmirəl-möminin məktəbi" xeyriyyə müəssisəsini təsis etdi. Həmin müəssisə bu gün də fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Bu müəssisənin nəzdində üç məscid, bir mədəniyyət mərkəzi, dörd ibtidai mədrəsə, universitet fəaliyyət göstərir.

İnqilabın ilk on ilində, yəni hicri-şəmsi 1357-ci ildən 1368-ci ilədək (mil. 1979–1989) ölkədəki həssas durumla bağlı Ərdəbilinin da həyatında dəyişikliklər baş verdi. O öz fəaliyyətlərini iki hissəyə bölməyə məcbur oldu. Birinci fəaliyyət yönümü elmi və mədəni fəaliyyətlər idi. İkinci yönüm siyasi fəaliyyətlər və hökumət işlərinə aid idi.

• تصاویر منتشر نشده از آیت‌الله موسوی اردبیلی Arxivləşdirilib 2016-11-24 at the Wayback Machine  (fars.)