Ağ Hunlar

Ağ Hunlar və ya Eftalitlər — Hunların qərb qolu. Tenqriçilikdəki simvolizmə görə qərbi ağ rəng simvolizə edirdi. Xan Çao dövlətinin dağılmasından sonra Xarəzmə gələn hunlar iki hissədən ibarət idi. Qərbdə, Xəzər dənizinin şərq sahillərində yaşayan Ağ Hunlar və cənubda Hindistanın şimalı və Əfqanıstanda yaşayan Qırmızı Hunlar. Qırmızı hunlar, Ağ hunlar, Avarlar, Kutriqurlar və Onoqurlar qərblilər tərəfindən Xionitlər adlandırıldılar. Ağ hunlar əvvəllər Qırmızı Hunların yaratdığı dövlət olan Kidar imperiyasında yaşayırdılar. Onların dövləti sonralar Sasanilər, Kabulşahlar və Göytürklər arasında bölündü.

Tarixi dövlət
Ağ Hun imperiyası
Bayraq Gerb
Paytaxt	Künduz Bəlx
Rəsmi dili	Hun türkcəsi
Davamiyyət
ÇXR  Əfqanıstan  Hindistan  Qazaxıstan  Qırğızıstan  Nepal  Özbəkistan  Pakistan  Tacikistan  Türkmənistan  →

Ağ Hunların adları fərqli dillərdə fərqli səslənir. Çinlilər Yanda (嚈噠) deyirdilər ^[1]. Koreyalılar isə onlara Yeoptal deyirdi. Yunanlar Heftal adlandırırdı.

Roma tarixçi Prokopiusa əsasən Ağ Hunlar Avropa Hunlarından (Qara Hunlar) fərqli olaraq köçəri deyildilər və öz şəhərləri var idi.^[2] Ağ Hunların Xarəzmdə başçısı Ağsuvar idi. Fars mənbələri onu Xoşnəvaz adı ilə xatırlayır. Ağsuvar himayəsinə götürdüyü I Firuzu İran taxtına çıxardı. Firuz, bunun qarşılığında Tirmiz və Vazgird bölgələrini Ağ Hunlara verdi. Ancaq yetərincə gücləndiyini düşünən Firuz, Ağ Hunlara döyüş elanı verdi. Ağsuvar ilə Firuzun orduları qarşı-qarşıya gəldi. 484-cü ildə Heratda olan döyüşdə Ağsuvar Firuzu pusquya saldı. Firuz övladları ilə birlikdə öldürüldü. Firuzun iki qızı əsir alındı. Bundan sonra Sasani dövlətində çevrilişlə taxta gələn Balaşı devirən hunlar taxta Qubadı oturtdu.

Ağsuvar Xarəzmdə hakimiyyətdə ikən başqa bir hun hökmdarı olan Xinqila da ordusu ilə Qırmızı hunların üzərinə yürüşə keçmişdi. Eyni anda birdən çox hökmdarı olan Ağ Hunların əslində bir dövlət yox, tayfalar konfederasiyası olduğu anlaşılır. Xinqila 30 yaşında, 460-cı ildə son Kidar hökmdarı Kandiki məğlub edərək qovdu. ağ hunlar türk dövləti olmuşdur

5-ci əsrdə Ağ Hunlara hökmdarlıq etmişdir. Toraman, çox uzun bir müddət rəhbərliyi əlində tutdu. Toramanın idarəyə keçdiyi dövrdə Akhunlar Hindistana doğru irəliləmiş, bölgədəki Guptaları nəşr/təzyiq altına almışdı. Bölgədəki bir başqa güc Pencaplar isə yıxılmaq üzrə idilər. İranda isə Mazdek üsyanı baş göstərməyə başlamışdı. Bir növ kommunist idarə sistemini müdafiə edən Mazdek, xalqı bu istiqamətdə təşkilatlandıraraq dövlətə qarşı təşkilatlandırdı. Toraman, Ailəvi dəyərləri və mal əldə etmə azadlığını ortadan qaldırma səyi içində olan Mazdekə qarşı vəziyyət alaraq İranın daxili işlərə müdaxilə etdi. Əvvəl Mazdek üsyanını basdırdı, daha sonra isə bir müddət Mazdekə inanıb sonra hapsedilen və daha sonra qaçıb Toramana sığınan Sasani hökmdarı Kavadı təkrar taxta çıxartdı.

Toraman, rəhbərliyə keçdiyi ilk dövrdə Belh şəhərini suverenliyi altına aldı və Sasanilərlə hüsumət dövrü təkrar başladı. Eyni dövrdə bölgədəki güclərdən biri olan Kuşan dövləti yıxılmışdı. Toraman, bölgəyə dağılan Kuşan şahzadəliklərini asanlıqla suverenliyi altına aldı. Kuşan şahzadəliklərinin suverenlik altına alınmasından sonra geriyə Hindistan qalırdı. Hindistana ilk hücumu yenə 480 ilində oldu. Bu hücum sonrasında Hindistanın şimalını suverenlikləri altına alaraq bölgədəki hakimiyyətini əhəmiyyətli ölçüdə irəlilətdi. Eyni dövrdə, Hindistanda dövlət quran Guptalara qarşıda axınlar təşkil edilsə də də tam mənasıyla müvəffəqiyyət əldə edilə bilmədi. Bu müddət sonrasında Karaşar, Kandahar və Hindistanın şimalı tamamilə Akhunların hakimiyyətinə girdi.

Toraman dövründə Akhunların hakimiyyət sahəs(n)i əhəmiyyətli ölçüdə böyüyərək bölgədə hakim güc halına gəlindi. Akhunlar tarixlərinin ən parlaq dövrünü Toraman dövründə yaşadılar. Toraman 515 ilində öldüyündə yerini oğulu Mihirakulaya buraxdı.

515-ci ildə taxta çıxmışdı. Toramananın oğlu idi.^[3] 533-cü ildə Hindistandan qovularaq xəstələnib ölmüşdü. Mihirakula, rəhbərliyə keçdiyi dövrdə Budizm bölgədə mənimsənməyə başlanmış və insanların etibar etdiyi bir inanış halına gəlməyə başlamışdı. Mihirakula, cəmiyyətinin Göy Tanrı inancını mühafizə etmək üçün Budizme qarşı çox sərt tədbirlər al/götürərək cəmiyyətini korlanmaqdan və Budizm inancına batmaqdan qurtarmışdır.

Mihrakula dövründə axınlar daha çox Hindistan üzərinə sıxlaşdı. Hindistan üzərinə davamlı axınlar təşkil edərək hakimiyyət sahəsini genişlətmək düşüncəsində idi. Mihirakulanın axınları 530 ilinə qədər aralıqsız və irəliləyərək davam etdi. Ancaq 530 ilində Citraküta şəhərini ələ keçərdikdən sonra Mihirakula axınlarını dayandırdı. Bu dövrdən sonra axınlar yerini mövcud torpaqların qorunması və himayəsi strategiyasına buraxdı. Bu tarixdən sonra hakimiyyət sahəs(n)i genişləməyərək mövcud hakimiyyət sahəs(n)i qorunmağa başlandı. Bu durğunluq yerini geriləməyə buraxdı. 530-550 illəri arasında Akhunlar məruz qaldığı hücumlarla baş etməyə çalışdısa da çox müvəffəqiyyətli ola bilmədilər.

      mihiraqulanın hakimiyyəti ən güclü dövrünü yaşamışdır

Mihiraqulanın qardaşı idi. 540-cı ilədək hökmdar oldu. O filləri qulların üzərinə buraxıb öldürməyi sevərdi.

Laxana Udayahitya, Xinqala Narendratitya, Purvaditya adlı hökmdarlar son hökmdarlar sayılır. Napki Malka adlı hökmdardan qalan numizmatik materiallar var:

Eftalitlərin bir qolu olan Hind-Eftalitlər 600-cü illərəcən yaşamışdı.

Eftalitlərin başqa bir qolu olan Zunbillər İslamacan yaşadılar. Çinlilər yazır ki, onların Bərhatəkin adlı hökmdarı vardı.^[4] Son Ağ Hunlar 840-cı ildə ərəblər tərəfindən soyqırıma uğramışdı.

1. ↑ Enoki, K. "The Liang shih-kung-t'u on the origin and migration of the Hua or Ephthalites,"Journal of the Oriental Society of Australia 7:1-2 (December 1970):37-45
2. ↑ Procopius, Müharibələr tarixi. Kitab I, Bölüm 3, Fars müharibəsi
3. ↑ Rene Grousset(1970). The empire of the steppes - a history of central Asia, Rutgers, ISBN 0-8135-0627-1, p.71
4. ↑ History of Civilizations of central Asia, B A Litivinsky Zhang Guang-Da ,R Shabani Samghabadi, Page 376