Türkmənistan

Türkmənistan (türkm. Türkmenistan) — Mərkəzi Asiyada dövlət. Türkmənistan Mərkəzi Asiyanın cənub-qərb hissəsində yerləşir. Şimal-qərbdə Qazaxıstan, şimal və şərqdə Özbəkistan, cənub-şərqdə Əfqanıstan, cənub və cənub-qərbdə İranla həmsərhəddir. Ölkənin qərbində isə Xəzər dənizi yerləşir və bu dəniz vasitəsilə Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan və İranla sərhədə malikdir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Aşqabad şəhəri, ümumi sahəsi 488.1 min km²-dir. Cərco, Marı, Nebitdağ, Daşoğuz, Türkmənbaşı ölkənin iri şəhərlərindəndir.

Türkmənistan
Türkmenistan
Bayraq Gerb
Müstəqil, bitərəf Türkmənistan!
Himn:  Türkmənistan himni
Tarixi
• Elan olunub	27 oktyabr 1991-ci il
• Tanınıb	31 dekabr 1991-ci il
Rəsmi dilləri	türkmən dili[3]
Paytaxt	Aşqabad
İdarəetmə forması	Prezident respublikası
Prezident	Sərdar Berdiməhəmmədov
Məclis sədri	Gülşad Mamedova
Sahəsi	Dünyada 53-cü
• Ümumi	488100[2] km²
• Su sahəsi (%)	4.9%
Əhalisi
• Əhali	5 2400 min nəfər (117-ci)
• Siyahıyaalma (2020)	6 031 087 nəf.
• Sıxlıq	10,5 nəf./km² (221-ci)
ÜDM (AQP)
• Ümumi	82 milyard dollar  (87-ci)
• Adambaşına	14 200 dollar  (108-ci)
Demonim	Türkmən
Valyuta	Türkmənistan manatı
İnternet domeni	.tm
ISO kodu	TM
BOK kodu	TKM
Telefon kodu	+993
Saat qurşaqları	UTC+05:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d][4]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türkmənistan 27 oktyabr 1991-ci ildə SSRİ-dən müstəqilliyini əldə etmişdir. Türkmənistan həm də Asiyanın ən az məskunlaşan ərazilərindən biridir.

X əsrdə Türkmənistanın ərazisinə oğuzlar(indiki türkmənlərin əcdadları) köçüb gəlirlər. Oğuzlar XIII əsrdə Böyük Səlcuq imperiyasını yaradırlar. XVI əsrdə Türkmənistan ərazisi Xivə və Buxara xanlıqlarının tabeçiliyinə düşür. 1869-cu ildə Çar Rusiyası tərəfindən işğal olunur. 1921-ci ildə Türküstanın tərkibinə daxil olur. 1924-cü ildə isə SSRİ tərəfindən Türkmənistan MSSR-i yaradılır və SSRİ-nin tərkibinə daxil olur. 1991-ci ildə müstəqil Türkmənistan Respublikası elan olunur.

Ölkənin geosiyasi mövqeyi Avropa ölkələri ilə Çin və Hindistana gedən quru yollarının üzərində yerləşməsi baxımından əlverişlidir.

Relyefinə görə ovalıq və dağlıq hissələrdən ibarətdir. Cənubda yerləşən cavan Kopetdağ silsiləsi seysmik cəhətdən fəaldır. Ölkə ərazisinin 80%-dən çoxu Turan ovalığında okean səviyyəsindən 100–200 metr hündürlükdədir. Xəzər dənizidə bir sıra adalara malikdir. Oğurçalı adası ilə Çələkən yarımadası arasında Çələkən Oğurçalı boğazı yerləşir. Zəngin təbii qaz və neft ehtiyatına görə ölkə dünyanın ən qabaqcıl dövlətlərindən biridir. Ölkə ərazisində 144 neft və qaz yatağı aşkar edilmişdir. Onlardan yalnız 40 yataq istismar olunur (Xəzərətrafı, Buxara-Xivə, Mraı, Lebap və s.). Yeraltı sərvətlərdən kükürd, kalium və daşduz, bentonit gili, mirabilit, alunit vardır.

Ölkənin iqlimi quru subtropik iqlimdir. Burada ilin 290 günü buludsuz keçir. Respublika ərazisində illik və sutkalıq temperatur amplitudu çox böyükdür. Yağıntıların orta illik miqdarı 50–200 mm arasındadır. Mümkün buxarlanma 1500 mm-dən artıqdır. Əkinçilik əsasən suvarma, dağlarda isə qismən dəmyə şəraitində mümkündür. Ölkənin şərq rayonları Amudərya, Murqab və Təcən çaylarının suları ilə təchiz olunur.

Türkmənistanda ən böyük göl Sarıqamışdır. Bu göldən yüksək keyfiyyətli xörək duzu yığılır. Suvarma tarixən Türkmənistan üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Amudəryadan çəkilən Qaraqum kanalı minlərlə hektar torpağın canlanmasında mühüm rol oynayır. Türkmənistan ərazisi yeraltı sularla zəngindir. Yeraltı suların səthə yaxın ərazilərində vahələr mövcuddur. Münbit torpağı, tuğay meşələri, zəngin bitki örtüyü vahələrə özünəməxsus gözəllik verir. Ölkə ərazisinin 375 min km² –i səhra və yarımsəhralardır. Boz qumsallıqda hamar səthli takırlar çox yeknəsəq təsir bağışlayır. Türkmənistan ərazisində bitən saksaul kolu əhalinin istifadə etdiyi ən mühüm bitkidir.

• Türkmənistan Dövlət Statistika Komitəsinin 1 yanvar 2014-cü il tarixinə olan rəsmi məlumatına əsasən:^[5]

• Vilayətlərin sayı: 5

• Ahal vilayəti
• Marı vilayəti
• Daşoğuz vilayəti
• Lebap vilayəti
• Balkan vilayəti

• Etrapların sayı: 50
• Şəhərdaxili etrapların sayı: 11
• Şəhərlərin sayı: 24
• Qəsəbələrin sayı: 77
• Gənəşliklərin sayı: 552
• Kəndlərin sayı: 1.901

Əsas məqalə: Türkmənistan əhalisi

Türkmənistan etnosunun mənşəyi qədim türk və akhun qəbilələri ilə bağlı olub. Etnosun formalaşmasında oğuzlar yaxından iştirak etmişlər.

Türkmənistanda kənd əhalisi üstünlük təşkil edir (55%). Əhali əsasən, Qaraqum kanalı zonasında, Murqab və Təcən çaylarının deltasında, Kopetdağın ətəyində cəmləşmişdir. Aşqabad şəhəri Türkmənistan Respublikasının paytaxtı, mühüm elm, sənaye və mədəniyyət mərkəzidir. Başqa əsas şəhərləri Cərco, Daşoğuz, Marı, Nebitdağ, Türkmənbaşıdır.

Türkmənistan BMT, İKT (İslam Konfransı Təşkilatı), MDB, İqtisadi Əməkdaşlıq Şurası və s. təşkilatların üzvüdür

14.04.2001 – tarixində "Neytral Türkmənistan" qəzetində ölkənin o zamankı dövlət başçısı Saparmurad Niyazovun müsahibəsi nəşr olundu . Keçmiş prezident 2001-ci ilə ölkə əhalisinin 91%-nin türkmənlərin , 3%-ni özbəklərin , 2%-ni rusların , 4%-ni digər millətlərin təşkil etdiyini qeyd etmişdi .^[6] Türkmənlər həmçinin Özbəkistanda, Tacikistanda, İranda, Əfqanıstanda və Rusiya Federasiyasında da yaşayırlar. Ölkənin türkmən əhalisi yüksək təbii artıma malikdir. Buna baxmayaraq orta sıxlıq çox aşağıdır (1 km²-də 9,2 nəfər). Ərazinin 80%-də əhali yaşamır.

Türkmənistan Respublikasında ölkəni xammal istehsalçısından hazır məhsul istehsalçısına çevirmək məqsədi daşıyan dövlət proqramı həyata keçirilir. Proqram reallaşması üçün emaledici sənaye sahələrinə diqqət artırılır, əhalinin ərzağa olan tələbatını daxili imkanlar hesabına ödəmək üçün layihələr hazırlanır.

Türkmənistanın təsərrüfatının əsas gəlirli sahəsi neft və qaz kompleksinin inkişafıdır. Neft və qazçıxarma respublikanın ixtisaslaşmış sahəsidir. Ölkənin gəlirinin 60%-i bu sahələrin payına düşür. Neft borularla emal üçün Türkmənbaşı və Cərco şəhərlərinə nəql edilir. Neftin bir hissəsi Xəzər dənizi ilə Azərbaycana və başqa ölkələrə aparılır. Türkmənistan təbii qaz ehtiyatına görə dünyada 4-cü yerdə durur. Xüsusilə, Açaq, Marı və Xəzərsahili yataqlar daha məhsuldardır. İldə 32 milyard m³ qaz hasil olunur və bu qazın böyük hissəsi qonşu ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana, Gürcüstana, Ukraynaya, Rusiya Federasiyasına göndərilir.

Türkmənistanda təbii qazı ixrac etmək üçün hələlik yalnız bir boru kəməri (Rusiyaya) mövcuddur. Lakin İran və Türkiyədən keçməklə Avropaya, Əfqanıstandan keçməklə Pakistan və Hindistana qaz ötürmək üçün boru kəməri marşrutları üzərində işlər gedir.

Ölkədə maşınqayırma sənayesi neft-qaz və kənd təsərrüfatına xidmət sahələrindən ibarətdir. Kimya sənayesi üçün kifayət qədər yerli xammal vardır. Kükürd, kalium duzları, yod əsasında Nebitdağda, Bekdaşda, Çələkəndə, Cərcoda, Marıda kimya zavodları fəaliyyət göstərir. Bir çox xarici şirkətlər Türkmənistanda kimya zavodları müəssisələri yaratmaq marağındadır.

Türkmənistanda elektrik enerjisinə olan tələbat iri şəhərlərə yaxın tikilmiş İES-lər və İrandan alınan enerji hesabına təmin olunur.

Türkmənistanın su, meşə və torpaq ehtiyatları azdır. Türkmənistanda əkinçilik üçün yararlı torpaqların yarısından pambıqçılıqda istifadə olunur. Qaraqumun Murqab və Təcən deltalarında, Amudərya boyunca uzanan sahələrdə pambıq əkinləri daha çoxdur.

Respublikada yığılan pambığın 25%-i zərifliflidir. Gələcəkdə pambıq istehsalını 3 milyon tona çatdırmaq nəzərdə tutulur. Suvarılan torpaqlardan bağçılıqda, üzümçülükdə və taxılçılıqda istifadə olunur. Çəltik Amudəryanın aşağı axarlarında becərilir. Vahələrdə əhali baramaçılıqla məşğul olur. Bostan bitkiləri xüsusilə geniş yayılmışdır. Son illər şəkər çuğunduru əkinləri geniş vüsət almışdır.

Kənd təsərrüfatının ikinci sahəsi heyvandarlıqdır. Şərqi Qaraqumda qaragül qoyunları, Qərbi Qaraqumda zərifyunlu qoyunlar və birhürgüclü dəvələr saxlanılır. Pambıqtəmizləmə (Türkmənqala), pambıqparça, ipək (Aşqabad, Türkmənabad və Marıda), qaragül dərisinin aşılanması və s. fabrikləri fəaliyyət göstərir. Lakin yüngül sənayedə aparıcı sahə xalçaçılıqdır.

Ərazinin tranzit mövqeyi nəqliyyatın inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Türkmənistan cənub istiqamətdə nəqliyyat şəbəkəsini yaratmaq mövqeyi tutmuşdur. Təcən şəhərindən Məchəd şəhərinə çəkilən avtomobil yolu Mərkəzi Asiyanın digər respublikaları (xüsusən Qazaxıstan və Özbəkistan) üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bakı ilə Türkmənbaşı şəhərləri arasında Xəzər dənizində gəmi-bərə işləyir. Türkmənbaşı və Bekdaş dəniz limanlarının nəqliyyatda böyük əhəmiyyəti var.

Tikinti sənayesinə diqqət artırılmışdır. Ölkə bütövlüklə tikinti meydanını xatırladır. Ölkəyə daxil olan 20 milyard dollar xarici investisiyanın 83%-i tikintiyə yönəlmişdir. Türkmənistan 50-dən çox ölkə ilə iqtisadi əlaqələr yaratmışdır.

• Türkmənistanın İdarəetmə sistemi prezidentli respublikadır.
• Türkmənistan üçün xarakterik heyvan atdır. Axaltəkə vadisində eyniadlı at cinsinin yetişdirilməsinin tarixi 4000 ildən çoxdur.
• Ölkədə əhalinin sosial müdafiəsi dövlət siyasətidir. 1993-cü ildən əhaliyə elektrik enerjisi, təbii qaz, xörək duzu pulsuzdur. Aztəminatlı ailələrə maddi kömək edilir. Tibbi xidmətdə güzəştlər var.
• Ölkə mətbuatında xaricə informasiya vermək rəsmən qadağan olunmuşdur.
• Yemiş (qovun) ölkə üçün ən mühüm bostan bitkisidir. Avqust ayının 2-ci bazar günü ölkədə "Yemiş günü" keçirilir. Hamı yemiş yeməli, bir-birinə hədiyyə etməlidir. Burada yemişin 200-dək növü becərilir

• Türkmənistan Qırmızı Aypara Cəmiyyəti

• Türkmenistanyň Merkezi Banky Arxivləşdirilib 2015-02-07 at the Wayback Machine (türkməncə)
• Turkmen International Homepage
• The Times of Central Asia Arxivləşdirilib 2012-10-17 at the Wayback Machine
• All about Magtymguly Pyragy
• Turkmən Milli Kitabxanası
• Beyik Türkmən ədəbiyyat adamları
• Turkmen ahalteke horses
• Good News for Turkmen
• Türkmənistan xəbər saytı "Altın əsr" Arxivləşdirilib 2012-08-18 at the Wayback Machine
• Türkmənistandakı ABŞ səfirliyi Arxivləşdirilib 2011-07-21 at the Wayback Machine
• Türkmən sosial saytı – Türkmənistan haqqında hər şey Arxivləşdirilib 2012-06-29 at the Wayback Machine
• Türkmənistan prezidenti yanında ali elm və texnika şurası Arxivləşdirilib 2012-09-26 at the Wayback Machine
• Türkmənistan Dövlət Gömrük Xidməti
• [1] Arxivləşdirilib 2009-12-12 at the Wayback Machine
• [2] Arxivləşdirilib 2011-08-12 at the Wayback Machine
• turkmenistan-foundation.org Arxivləşdirilib 2013-12-10 at the Wayback Machine
• turkmenistan.unfpa.org Arxivləşdirilib 2012-11-12 at the Wayback Machine
• turkmenistan.ru
• Human Rights by Country : REPORT OF THE SPECIAL RAPPORTEUR ON FREEDOM OF RELIGION OR BELIEF, ASMA JAHANGIR, ON HER MISSION TO TURKMENISTAN^{[ölü keçid]}