Aarne-Tompson Göstəricisi

Aaarne-Tompson Göstəricisi — Aarne-Tompson-Uther İndeksi (ATU İndeksi) folklorşünaslıqda istifadə olunan nağıl süjetlərinin göstəricisidir. ATU İndeksi bir qrup beynəlxalq alim tərəfindən edilən ümumiləşdirmə və təkmilləşdirmənin məhsuludur: İlk dəfə 1910-cu ildə fin folklorşünası Antti Aarne tərəfindən alman dilində tərtib edilmişdir; sonralar göstərici ingilis dilinə tərcümə edildi, təkmilləşdirildi və Amerikalı folklorşünas Stis Tompson tərəfindən genişləndirildi (1928, 1961); 2004-cü ildə isə alman folklorşünası Hans-Yorq Uter tərəfindən yenidən nəzərdən keçirilərək təkmilləşdirildi[1].

Nağıl növünün müəyyənləşdirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tompson "Xalq nağılı"nda nağıl növünü belə müəyyənləşdirir:

Nağıl, bir növ, müstəqil varlığa sahib olub ənənəvi xarakter daşıyır. Tam bir povest kimi izah edilə bilər və mənasından başqa heç bir nağıldan asılı deyil. Həqiqətən başqa bir nağılla izah edilə bilər, ancaq təkbaşına izah edilə bilməsi onun müstəqilliyini təsdiqləyir. Yalnız bir və ya bir neçə motivdən ibarət ola bilər[2].

S. Tompsonun Aarne sisteminə gətirdiyi yeniliklərdən biri də zəncirvari nağılları və təsnifata daxil edilməyən nağılları ayrıca qrup şəklində verməklə Aarne sistemindəki bölgünü bir qədər genişləndirməsi oldu. Bu kimi dəyişikliklərdən sonra həmin kataloq beynəlxalq aləmdə Aarne-Tompson göstəricisi (bundan sonra AT) kimi tanınmağa başlayır.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avstriya konsulu İohann Georq von Hann, 1864-cü ildə nəşr olunan Yunanıstan və Albaniya folklor kitabına giriş olaraq qırx dörd nağıl "düstur"un ilkin təhlilini hazırladı[3][4].

Sabine Barinq-Kold, 1866-cı ildə von Hannın siyahısını tərcümə etdi, əlli iki nağıl növünə qədər genişləndirərək, "Nağıl radikalları" kitabında çap etdirdi[5][6]. Folklorşünas Cozef Cekobs, siyahını yetmiş nağıl növünə qədər genişləndirdi və Şarlotte Safia Bern və Laurens Qommenin "Folklordan məlumat kitabı"nda əlavə C şəklində yayımladı[7].

Amerikalı folklorşünas Stis Tompson 1928-ci ildə Cənubi Avropadan topladığı nağıl süjetlərini də əlavə etməklə, Aarnenin təsnifat sistemini yenidən işlədi, əhatə dairəsini genişləndirdi, həmçinin təsnifat sistemini alman dilindən ingilis dilinə tərcümə etdi[8]. Bunu etməklə, əsrin ikinci yarısında istifadəsində olan "AT say sistemini" ("AaTh sistemi" də adlandırılır) yaratdı. Tompson sonralar da milli kataloqlardan, ayrı-ayrı nağıl toplularındakı, arxivlərdəki materiallardan istifadə etməklə, A. Aarne göstəricisini daha da genişləndirilmiş şəkildə 1961-ci ildə nəşr etdirmişdir.

AT nömrələri sistemi, 2004-cü ildə Hans-Yorq Uterin "Beynəlxalq folklor tipləri: təsnifat və biblioqrafiya" kitabının nəşri ilə yeniləndi və genişləndirildi. Uter, əvvəlki təsvirlərin əksəriyyətinin qeyri-dəqiq olduğunu, nizamsızlığını bildirərək, bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün Aarne-Thompson-Uter təsnifatı (ATU) sistemini inkişaf etdirdi və bu genişlənmiş siyahıya Şərqi və Cənubi Avropadan çoxlu nağıllar, həmçinin "daha kiçik təhkiyə formaları"nı daxil etdi. Eyni zamanda, o, kolleksiyada beynəlxalq folklor mövzularına daha açıq şəkildə diqqət ayırdı və attestasiyası bir etnik qrupla məhdudlaşan nümunələri sihahıdan çıxardı[9].

Sistem

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aarne – Tompson nağıl göstəricisi nağılları hər giriş üçün AT nömrəsi olan hissələrə bölür. Verilən adlar tipikdir, lakin istifadə müxtəlifdir; eyni nağıl növü nömrəsinə mərkəzi motivi və ya bu tip fərqli folklor nağıllarından biri müraciət edə bilər; bu da, xüsusən müxtəlif ölkələrdə və mədəniyyətlərdə istifadə edildikdə dəyişə bilər. Adın hər bir xalq nağılı üçün qəti şəkildə hərfi olması lazım deyil. Məsələn, Köməkçi kimi pişik (545B), tülkünün qəhrəmana kömək etdiyi nağılları da əhatə edir. Bir-biri ilə sıx əlaqəli folklor nümunələri, adətən, eyni növ daxilində qruplaşdırılır. Məsələn, 400–424 nağıl növləri hamısı əsas qəhrəman kimi gəlinləri, qadınları təmsil edir. Nağıl tipindəki alt tiplər AT nömrəsinə bir məktub əlavə etməklə təyin olunur, məsələn: Nağıl 510, Təqib olunan Qəhrəman (Uterin düzəlişində Zoluşka və Peau d'Âne olaraq dəyişdirildi), 510A, Zoluşka və 510B, Catskin alt tiplərinə sahibdir. (Uterin düzəlişində Peau d'Asne olaraq adlandırıldı).

AT kataloqunda sehrli nağıllar 7 yarımqrupa bölünür: qeyri-adi düşmən (300–399), qeyri-adi ər və yaxud arvad (400–459), qeyri-adi tapşırır (460–499), qeyri-adi köməkçi (500–559), qeyri-adi əşya (560–649), qeyri-adi güc və bilik (650–699), başqa möcüzəli motivlər (700–749). İlk baxışdan belə təəssürat yaranır ki, bölgü biri-birini inkar edən əlamətlər əsasında aparılmışdır. Əslində, belə deyildir. Sehrli nağıllarla tanış olan hər kəs gözəl bilir ki, qəhrəman qeyri-adi düşmən üzərində sehrli əşya və ya köməkçinin köməyi ilə qələbə çalır, çətin tapşırıqları onların köməyi ilə yerinə yetirir. Bu cür şərtiliklər süjetlərin göstəricidəki yerini dəqiq təyin etməyə imkan vermir və tədqiqatçılar axtardıqları süjeti tapa bilmək üçün bütün yarımqrupıarı nəzərdən keçirmək məcburiyyətində qalırlar[10].

Göstəricidə yarımqruplara bölgü, əsasən, baş rolun ifaçısına görə aparılımışdır. Baş rolun ifaçısının variantdan asılı olaraq dəyişməsi bəzən eyni süjetin müxtəlif kataloqlarda ayrı-ayrı yarımqrupların tərkibində verilməsinə səbəb olmuşdur. Nümunə üçün "Pişiyin yeganə bacarığı" (AT 105) süjetinə diqqət yetirək. Süjetin AT kataloqundakı təsviri belədir: Pişik yeganə bacarığını işlədərək kənddəki təhlükədən xilas olur; tülkü (dovşan) yüz hiylə bilir, lakin yenə də ələ keçir. Bu süjetin Azərbaycan variantında əsas iştirakçılar Sovet və İran tülküsüdür. İran tülküsü, yüz fənd bilir, amma bu onun karına gəlmir. Sovet tülküsündən öyrəndiyi bir fəndi işlədib təhlükədən xilas olur. AT kataloqundakı variant baş rolun ifaçısına görə "Vəhşi heyvanlar və ev heyvanları" yarımqrupuna uyğun gəlirsə, Azərbaycandakı variant "Vəhşi heyvanlar" yarımqrupuna uyğun gəlir[10].

Lakin nağıl janrının əlamətlərinin dəqiq bəlli olmaması bəzən qeyri-nağıl nümunələrinin də "Göstərici"yə daxil edilməsinə səbəb olmuşdur. "Qurd, keçi və kələmin çaydan keçirilməsi" buna misal ola bilər. Qayıqçı qurdu, keçini və kələmi bir-bir çayın o biri sahilinə keçirməlidir; amma bunu elə etməlidir ki, nə qurd keçini yesin, nə də keçi kələmi. AT kataloqunda lətifələr bölməsində verilən bu süjet əslində tapmaca nümunəsidir. Verilən nümunədən başqa "Göstırici"də lətifə, mif, rəvayət və epik növün digər janrlarına dair süjetlərə də təsadüf etmək mümkündür[10]..

Tənqidi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Göstərici"nin əsas nöqsanlarından biri süjetlərə görə təsnifat prinsipinin axıra qədər gözlənilməməsidir. "Axmaq şeytan haqqında nağıllar" qrupunda, "Sadəlövh adamlar" və "Uydurmalar" yarımqrupunda təsnifat süjetlər üzrə deyil, ayrı-ayrı epizodlara və motivlərə görə aparılıb. Rus nağıllarının süjet göstəricisini hazırlamış N. P. Andreyev bunu həmin qruplara daxil olan nağılların dəyişkən elementlərdən təşkil olunması ilə izah edir. Onun fikrincə, bu tip nağıllarda bütün kombinasiyanı deyil, onun ayrı-ayrı elementlərini vermək praktik baxımdan daha faydalıdır[10].

Alan Dundes "Motif İndeksi və Tale Tip İndeksi: Tənqid" adlı məqaləsində Aarne-Tompson indekslərinin "peşəkar folklorşünasın təhlil üçün köməkçi arsenalındakı ən qiymətli alətlər" olduğunu izah edirdi[1].

Nağıl göstəricisi, 1920-ci illərin Formalist məktəb nümayəndəsi Vladimir Propp tərəfindən təsnif edilmiş motivlərin funksiyalarını görməzlikdən gəldiyinə görə tənqid olunurdu. Bundan əlavə, Propp, "makro səviyyəli" təhlildən istifadə edərək, motivləri paylaşılan hekayələrin birlikdə təsnif edilə bilməməsi demək olduğunu, geniş fərqlilikləri olan hekayələrin isə bir nağıl növü altında qruplaşdırıla biləcəyini iddia etdi[11].

Propp, göstəriciyə daxil edilmiş nağılların yayılmasının qeyri-bərabər olduğunu (Şərqi və Cənubi Avropa, eləcə də bir çox digər bölgələrin xalq nağıl növlərinin az təmsil olunduğunu) göstərir;[12]. Tompson özü də nağıl göstəricisinin Avropanın, Qərbi Asiyanın və bu xalqların məskunlaşdığı ərazilərin Xalq Nağılları Tipləri adlandırıla biləcəyini qeyd etmişdir[13]. Bununla bağlı təhlillər aparan Alan Dundes, nağıl göstəricisinin qüsurlarına baxmayaraq (məsələn, səhv yazma, işdən çıxarma, senzura, və s.; s. 198),[1]"bunların folklorşünaslıqda müqayisəli metodun əsas xüsusiyyətlərini təmsil etdiyini və beynəlxalq folklorşünaslıq üçün əlamətdar hadisə olduğunu vurğulayırdı "(s. 200).[1]. Lakin tənqidçilərin coğrafi ərazi ilə bağlı tənqidləri çox idi. Əsasən, ATU xalq nağılları göstəricisinin Avropa, Şimali Afrika və Hindistanda yaşayan xalqların nağıl süjetlərini kataloqlaşdırmağa imkan verdiyini, bu arealdan kənarda qalan Mərkəzi Afrika, Okean və Amerika xalqlarının nağıllarına tətbiqetmənin qeyri-mümkün olduğunu bildirirdilər[14] və ya Avrasiya və Şimali Amerikanı çox təmsil etdiyi deyilmişdir[15].

Azərbaycanda tətbiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sistemləşdirmə mövcud materiallar arasındakı pərakəndəliyi araqdan qaldırmaqla ondan istifadəni xeyli asanlaşdırır. Süjetin göstəricidəki nömrəsinin tapılması kifayət edir ki, araşdırıcılar onun hansı mənbələrdə çap olunduğu, nə kimi variantlarının mövcud olduğu, hansı süjetlərlə kontaminasiyaya girdiyi və hansı bölgələrdən qeydə alındığı haqda məlumat əldə etmiş olsunlar. Bu da onlara vaxta qənaət etməyə və qısa zaman ərzində axtardıqları süjeti tapmağa imkan verir. Beynəlxalq aləmdə geniş tətbiq olunan Aarne-Tompson sistemi əsasında Azərbaycan nağıl süjetlərinin sistemli göstəricisi hazırlanmışdır (İlkin Rüstəmzadə "Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi). Süjetlərin bölgələr üzrə yayılmasını əks etdirən coğrafi göstərici, Azərbaycan və Türkiyə nağıllarının müqayisəli cədvəli verilməklə nağıl süjetləri haqqında dolğun təsəvvür yaradır.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Antti Aarne. 1961. The T

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Dundes, Alan (1997). "The Motif-Index and the Tale Type Index: A Critique". Journal of Folklore Research. 34 (3): 195–202. JSTOR 3814885
  2. ↑ Thompson (1977: 415)
  3. ↑ Hahn, Johann Georg von. Griechische Und Albanesische Märchen. Erster Band. Leipzig: W. Englemann, 1864. pp. 43–61
  4. ↑ Jacobs, Joseph. European Folk and Fairy Tales. New York, London: G. P. Putnam's sons. 1916. pp. 215–216
  5. ↑ Baring-Gould, Sabine. "Appendix". In: Henderson, William. Notes On the Folk-lore of the Northern Counties of England And the Borders. London: Longmans, Green. 1866. pp. 300–311
  6. ↑ acobs, Joseph. European Folk and Fairy Tales. New York, London: G. P. Putnam's sons. 1916. p. 216.
  7. ↑ Jacobs, Joseph. "Appendix C". In: Burne, Charlotte Sophia; Gomme, George Laurence. The handbook of folklore. London: Pub. for the Folk-lore Society by Sidgwich & Jackson. 1914. pp. 344–355. [1]
  8. ↑ The Types of the Folk-Tale: A Classification and Bibliography. Antti Aarne's Verzeichnis der Märchentypen, translated and enlarged by Stith Thompson (Helsinki: Suomalainen Tiedeakatemia, 1928)
  9. ↑ The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales, Donald Haase, Greenwood Publishing Group, 2008, p. xxi
  10. ↑ 1 2 3 4 Rüstəmzadə İ. Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi. Bakı: "Elm və təhsil". 2013. səh. 368.
  11. ↑ Vladimir Propp, Morphology of the Folktale. Similarly, Alan Dundes points out that "Aarne’s mistake was not classifying tales on the basis of narrative plot rather than [on characters]" because "the same tale can be told with either animal or human characters" (197). "Introduction". Theory and History of Folklore. Ed. Anatoly Liberman. University of Minnesota: University of Minnesota Press, 1984. p. ix.
  12. ↑ Propp, Morphology of the Folktale, p. 5 f.
  13. ↑ Uther, Hans-Jörg. "Classifying folktales: The Third Revision of the Aarne–Thompson Tale Type Index (FFC 184)". folklorefellow.fi.
  14. ↑ Berezkin, Yuri; Duvakin, Evgeny (June 2016). "The Captive Khan and the Clever Daughter-in-Law". Folklore: Electronic Journal of Folklore. 64: 33–56. doi:10.7592/FEJF2016.64.khan.
  15. ↑ Thuillard, Marc; Le Quellec, Jean-Loïc; d'Huy, Julien; Berezkin, Yuri (2018). "A Large-Scale Study of World Myths". Trames. 22 (4): A1–A44. doi:10.3176/tr.2018.4.06.