Advayta-vedanta

Advayta-vedanta — insan ruhunun ümumdünya ruhu ilə eyniliyinə dair hind fəlsəfi təlimidir (advayta = "qeyri-ikilik", "vahidlik")[1], Vedanta məktəbinin əsas tərkib hissələrindən biridir[1]. Bu təlimə görə, insanın ruhu ilə ali ruh bir bütün təşkil edir; dünyada gördüyümüz hər şey ümumdünya ruhunun yaratdığı müxtəlif formalar və eyni zamanda ruhumuzun təəssüratlarıdır. Ruhumuzdan və ali ruhdan kənar heç bir şey yoxdur. Beləliklə, bütün dünya bizim illüziyamızdan, təsəvvürümüzdən başqa bir şey deyil. Yalnız cahilliyimiz bizim ruhumuzu dünya ruhundan ayırır və onu ayrı və azad mövcud hesab edir. Bu cəhalətin aradan qaldırılması insan ruhunun, ruhların reinkarnasiyası haqqında amansız qanunundan tam azad olmasına gətirib çıxarır və Vedantanın fəlsəfi həqiqətlərini öyrənməklə nail olunur[1]. Əsas tezis belə yazılır: “Brahman realdır. Dünya real deyil[2]. Jiva [fərdi ruh; fərdi şüur; eqo][3] və Brahman birdir və eynidir”; təlim Upanişadların məşhur “tat tvam asi” (“sən osan”) deyimini bu mənada şərh edir. Banisi Qaudapada (VI əsr) və Şankaradır (788-820-ci illər). Bir sıra hindoloqlar[4][5][6][7][8] məhz Şankaranın advayta-vedantasını Upanişadın ən təbii, məntiqli və dəqiq təfsiri hesab edirlər.

Dünyanın illüziya təbiətinin əsaslandırılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Artıq Upanişadlarda Brahmanın bütün mümkün müsbət xüsusiyyətlərə malik olan dünya yaradıcısı kimi təfsiri ilə yanaşı, əslində ona hər hansı bir xüsusiyyət aid etməyin mümümkünsüzlüyünə inanmaq tendensiyası yaranmışdı. Ancaq gerçək real mahiyyəti təsvir etmək mümkün deyilsə, o zaman təsvir edilən şey yəqin ki, qeyri-realdır. Qaudapada məhz bunu əsaslandırır. O göstərir ki, yuxu və “real” dünya bir-birindən fərqlənmir: “real” dünyanın obyektləri də müəyyən təsvirlərdir və buna görə də substansional deyildir; onlar keçicidir və keçici real ola bilməz; yuxu obyektlərinin yuxuda fəaliyyətimizə hörüldüyü kimi onlar da eyni ilə insan fəaliyyətinə hörülüb; yuxuda qəbul edilən yemək reallıqda insanı doydura bilməz, əksinə - "həqiqi" yemək yuxudakı aclığı öldürə bilməz. Bundan əlavə, "real" dünyada səbəb-nəticə münasibətləri olmalıdır, lakin belə münasibətlər sadəcə olaraq mümkün deyil: əgər nəticə səbəbin içərisindədirsə, o, artıq mövcuddur; onun yaranması "mümkün deyil"; nəticə səbəbin içərisində deyilsə, demək səbəb nəticədən fərqlidir və onu doğura bilməz. Eynilə, göstərilir ki, səbəb və nəticə nə eyni zamanda, nə də fərqli zamanda ola bilməz. Bundan əlavə, əgər verilmiş nəticə müəyyən bir səbəbdən, o səbəb, başqa birindən, o da üçüncü birindən və s. yaranırsa, onda sonsuzluğa reqressiya var. Əgər ki, hər şeyin başlanğıcında bir əbədi İlksəbəb varsa, bu, yenə də qeyri-mümkündür: əbədi olan əbədi olmayanı doğura bilməz. Belə olduqda, müxtəlif növ və formada mövcud olan dünya real hesab edilə bilməz və həqiqətən mövcud Yaradan tərəfindən yaradıla bilməz. Fərdi ruh-jivaların müxtəlifliyi illüziyalardan biridir. Yalnız Brahman realdır — gerçək, şüurlu və xoşbəxt. Mokşa - mənəvi azadlıq - Brahmana doğru şəxsiyyətini dərk etməkdən ibarətdir.

Şankara və onun ardıcılları dünyanın hansı anlamda illüziya olduğunu aydınlaşdırmışlar. Üç reallıq səviyyəsi anlayışı təqdim edildi: paramarthika (əsl reallıq), vyavaharika (şərti reallıq) və pratibhasika (xəyali reallıq). Paramarthikaya yalnız Brahman aiddir - yalnız o, həqiqətən realdır. Vyavaharika - adətən reallıq hesab ediləndir: maddi dünya, subyektlərin çoxluğu, İşvara - dünyanın Rəbbi və onun Yaradanı, dini qurumlar. Bütün bunların həqiqi reallığı yoxdur, lakin bu cür təsəvvürlərin ümumi əhəmiyyəti sayəsində tamamilə də yalan deyil. Pratibhasikaya müəyyən mənada real olan yuxular, ilğımlar və s. daxildi: əgər bizə nə isə görsənibsə, deməli, həqiqətən görünüb. Bir çox[9][10][11][12][13] hindoloqlar Şankaranın “Maya-illüziyası”nı, dünya haqqında Upanişad təliminin obyektiv şərhi hesab edirlər.

Maya haqqında təlim

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Brahmanın özlüyündə görünən dünyanın nə idarəçisi, nə də yaradıcısıdır. Bu dünya nə real, nə də qeyri-real olan xüsusi bir varlıq — maya tərəfindən "yaradılıb". "Maya" anlayışı Advaytada elə bir rol oynayır ki, bu fəlsəfi sistemin özünü çox vaxt Mayyavada adlandırılır. O, şüursuz, başlanğıcsız, təzahürsüz və təsvir olunmazdır. Şankaradakı Mayya müəyyən mənada Sankhyadakı prakritiyə (materiyaya) bənzəyir, lakin o, 1) tamamilə asılıdır və 2) vyavaharika səviyyəsində İşvaranın yaradıcı qüvvəsi kimi çıxış edir. Maya upadhi (upa-ā-dhā “örtmə” sözündən) yaradır – üst-üstə düşmələr, proyeksiyalar yaradır ki, buna görə jiva özünü Brahmandan ayrı və digər müstəqil jivalarla əhatə olunmuş görür, məsələn, qaranlıqda ipi ilan təsəvvür etmək kimi. Bu “örtmələr” Brahmandan ayrılmazdır və Onun aldığı formalardır, çox olduğundan onların mahiyyəti - vahid Brahman - unudulur. Advaytanın əleyhdarları iddia edirlər ki, tammükəmməl vahid Brahman və bu vahidliyə kölgə salan Maya anlayışları prinsipcə uyğun gəlmir. Advaytanın ardıcılları cavab verdilər ki, Maya nə real, nə də qeyri-realdır və ümumiyyətlə təsvir edilməzdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Шанкарачарья  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  2. ↑ Санскрит. „брахма сатьям джаган митья“
  3. ↑ Лысенко, Виктория Георгиевна, Восприятие и язык в адвайта-Веданте: исследование и перевод „Веданта-парибхаши“ Дхармараджи
  4. ↑ Радхакришнан С. Индийская Философия Arxivləşdirilib 2012-06-25 at the Wayback Machine Том II г. 8.11 «Истолкование Шанкарой упанишад более удовлетворительно, чем какое-либо другое»
  5. ↑ Чаттерджи, Датта, 1955, Веданта Шанкары в своих различных аспектах является попыткой довести идею упанишад о единстве всего сущего до её логического завершения
  6. ↑ Gough A. E. The Philosophy of the Upanisads Arxivləşdirilib 2014-03-05 at the Wayback Machine p. 8 «Учение Шанкары есть естественное и закономерное истолкование доктрин упанишад»
  7. ↑ Thibaut G.[ing.] Introduction to the Vedanta Sutras of Badarayana Arxivləşdirilib 2006-07-04 at the Wayback Machine «Действительно, невозможно свести учение всех упанишад к логически последовательной системе, свободной от противоречий. Однако поскольку задача поставлена, мы готовы признать, что система Шанкары, вероятно, наилучшая из всех, какие могут быть разработаны»
  8. ↑ Jacob G. A. Introduction to the Vedantasara «Можно признать, что если вообще следует попытаться приступить к решению невозможной задачи примирения противоречий упанишад и сведения их к некоторому гармоническому, последовательному целому, то почти единственной системой, которая могла бы это сделать, является система Шанкары»
  9. ↑ Muller М. The Upanishads S. В. Е. vol. 15, p. 27 Arxivləşdirilib 2010-12-02 at the Wayback Machine «Ортодоксальные взгляды веданты — это не то, что мы называем эволюцией, скорее их следует назвать иллюзией. Эволюция Брахмана, или паринама, является ересью. Иллюзия, или виварта, — вот ортодоксальная веданта»
  10. ↑ Thibaut G.[ing.] Introduction to the Vedanta Sutras of Badarayana Arxivləşdirilib 2006-07-04 at the Wayback Machine P. 125 «Единственным путём открытым для исчерпывающе последовательного рассуждения, было отрицание во что бы то ни стало реальности этого мира и объявление его простой иллюзией, обусловленной нереальным началом, с которым Брахман действительно связан, но который не может разрушить единство природы Брахмана как раз в силу своей собственной нереальности»
  11. ↑ Deussen P. The Philosophy of the Upanisads p. 237 «Природа, — которая представляет собой внешнее выражение множественности и изменений, является просто иллюзией»
  12. ↑ Fraser. Indian Thought p. 68 «Эта доктрина иллюзорности всей видимой реальности вытекает естественно и логически из неоднократно повторяемых учений упанишад относительно недуализма я, или Атмана, или Брахмана, как единственной реальности вселенной»
  13. ↑ Костюченко, 1983, Само понятие майи как мировой иллюзии вводится сравнительно поздно — в Прашне (I 16). Обычно же термин этот употребляется в ранневедийском смысле, обозначая чудесную (божественную) силу. И все же у виварты есть достаточно основательные корни в ранних упанишадах