Aleksandr Kazımbəy

Mirzə Kazım bəy (22 iyun 1802[1][2], Rəşt – 27 noyabr (9 dekabr) 1870, Sankt-Peterburq) — Azərbaycan əsilli rus şərqşünas, tarixçi, türkşünas və filoloq. Mladorossi hərəkatının banisi Aleksandr Kazımbəyin babası. Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü. Mirzə Kazım bəy İslam dininə aid əsər də yazmışdır.

Mirzə Kazım bəy
Doğum tarixi 22 iyun 1802(1802-06-22)[1][2]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 27 noyabr (9 dekabr) 1870 (68 yaşında)
Vəfat yeri
İş yerləri
  • Sankt-Peterburq İmperator Universiteti[d]
Üzvlüyü
Mükafatları 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni "Şiri-Xurşid" ordeni 1-ci dərəcəli "Şiri-Xurşid" ordeni
Demidov mükafatı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

MİRZƏ KAZIM BƏYİN HƏYATI

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mirzə Kazım bəy 1802-ci ildə İranın Rəşt şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Bir çox mənbələr onun milli mənsubiyyətinə görə azərbaycanlı olduğunu göstərsə də,[3][4][5] bəzi mənbələrdə onun "tatar mənşəli"[6] olması fikrini irəli sürmüşdürlər[7][8].

Atası Məhəmməd Qasım Kazım bəy Dərbəndin şəhərinin tanınmış ruhani şəxslərindən olmuşdur. Babası Nazir Məhəmməd xan isə Dərbənd hakiminin baş xəzinədarı olmuşdur. Müqəddəs Məkkə şəhərindən Həcc ziyarətindən qayıdarkən, atası Məhəmməd Qasım Kazım bəy İranın Rəşt şəhərində yerli hakim Bağır xanın qızı Şərəfnisə xanım ilə evlənir. Mirzə Kazım bəy məhz bu şəhərdə anadan olur. Bir qədər sonra atası Dərbənd şəhərinə qazı təyin olunur və ailəsi ilə bu şəhərə köçür.

Mirzə Kazım bəy müqəddəs İslam dininin əsasları, Azərbaycan və fars dillərini kamil şəkildə öyrənmək ilə yanaşı, həm də rus, türk və ərəb dillərinə də mükəmməl şəkildə yiyələnir. Cəmi 17 yaşında isə "Ərəb dilinin qramatikası" adlı kitabını yazır.[9] Atası isə oğlunun ruhani olmasını, İrana və Ərəbistana dini təhsil arxasınca getməsini istəyir. Lakin 1820-ci ildə Məhəmməd Qasım Kazım bəy İran leyhinə casusluq fəaliyyətində ittiham olunaraq bütün rütbələrindən məhrum edilir və xanımı ilə birgə Həştərxan şəhərinə sürgün edilir.[9]

MİRZƏ KAZIM BƏYİN DİNİ GÖRÜŞLƏRİNƏ QISA BAXIŞ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hələ Dərbənd şəhərində yaşadığı dövrdə tez-tez şotland-dini missionerlər ilə görüşür və onlarla saatlarla davam edən müzakirələr aparır. Bu müzakirələr gənc Mirzə Kazım bəyi Xristianlıq dininin əsaslarına dair mütəmadi suallara aparırır və o xaçpərəstlik haqqında daha geniş məlumat əldə etmək məqsədilə yəhudi və ingilis dillərini öyrənməyə başlayır. Ciddi götür-qoydan sonra bu dini qəbul etmək qərarına gəlir. Bu hadisə onunla ailəsi arasında uçurum yaradır və valideyin-övlad münasibətlərinin pozulması ilə nəticələnir. Ömrünün sonunadək, Xristianlıq dininə sitayiş edir.

MİRZƏ KAZIM BƏY TARİXÇİ KİMİ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mirzə Kazım bəy bir sıra tarixi mövzularda qələmə aldığı kitabların müəllifidir. Türk dilində yazdığı "Əssəb əs-Səyyar" (Yeddi planet) əsəri Krım xanlığının 1466–1737-ci illər aralığındakı tarixi haqqındadır. 1841-ci ildə qələmə aldığı "Uyğurlar" əsərində isə qədim uyğurların tarixi haqqında dəyərli elmi məlumatlar verir. O, həmçinin Məhəmməd Əvabinin "Dərbəndnamə" əsərini (XVII əsr Dağıstan tarixi haqqında əsər) ingilis dilinə tərcümə edir və 1856-cı ildə nəşr etdirir. Ən böyük tarixi əsəri isə 1865-ci ildə nəşr olunmuş "Bab və Babilər: 1848–1852-ci illər İranda Dini və Siyasi Təlatümlər" əsəridir. Digər əsərləri isə başlıca olaraq İslam tədqiqatları mövzusunda olmuşdur: "Qurani-Kərimdə ahənglik" (1859), "Müridizm və Şamil" (1859), "İslam tarixi" (1860).

MİRZƏ KAZIM BƏY FİLOLOQ KİMİ

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mirzə Kazım bəy dilçiliyə xristianlığa dair əsərlərin Şərq dillərinə tərcüməsi ilə başlamışdır. Sonradan fransız, alman və tatar dillərini də öyrənir. 1825-ci ildə təhsilini davam etdirmək üçün Böyük Britaniyanın paytaxtı London şəhərinə dəvət olunur. Lakin Rusiya hakim dairələri bu təklifin həyata keçməsinə imkan vermirlər. Bunun əvəzində Rusiya İmperiyasının xüsusi sərəncamı ilə Mirzə Kazım bəy Omska tatar dili müəllimi olaraq göndərilir. Lakin Kazanda xəstəliyə tutulması səbəbindən Omska gedişi təxirə salınır və o heç vaxt bu şəhərə getmir. Kazanda olarkən, Mirzə Kazım bəy Karl Fuks adlı tarixçidən Kazan universitetində ərəb və fars dillərindən dərs demək təklifini alır. 1828-ci ildə Britaniya Kral Şərqşünaslar Cəmiyyətinə üzv və Kazan universitetində yenicə yaranmış "Türk dilləri" fakültəsinə rəhbər təyin olunur . 1835-ci ildə isə Rusiya Elmlər Akademiyasına müxbir üzv seçilir. 1839-cu ildə "DEMİDOV" mükafatına layiq görüləcək "Türk-Tatar dillərinin qramatikası" adlı fundamental elmi monoqrafiyasını yazır. Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrlər Rus imperiyasında əksər Türk dilləri "Tatar" və ya "Türk-Tatar" adlı vahid dilin ayrı-ayrı dialektləri kimi qəbul olunurdu. Bu əsərində Mirzə Kazım bəy Osmanlı, Azərbaycan və digər Türk dillərinin və ya o zaman deyildiyi kimi, dialektlərinin fonoloji, morfoloji və sintaksis təhlil və müqayisəsini aparır. Əsər 1846-cı ildə ikinci dəfə nəşr olunur və Qərbi Avropada Türk dilləri barəsində ən zəngin elmi mənbə kimi geniş marağa səbəb olur. 1921-ci ildə Jan Denin "Türk dilinin qramatikası" (Osmanlı dialekti) əsərinin nəşrinə qədərki dövrdə Avropa universitetlərində əsas istinad ədəbiyyatı olaraq istifadə olunmuşdur.

1849-cu ildə Mirzə Kazım bəy Sankt-Peterburq Universitetində yenicə açılmış "Şərq dilləri" fakültəsinə dekan təyin göndərilir. 1863-cü ildə isə burada "Şərq tarixi" kafedrasını təsis edir. O, şərq mədəniyyətinin öyrənilməsinə maraq göstərən tələbələrin təcrübə ilə əlaqədar olaraq ekskursiyaylara göndərilməsinin təşkilinə nail olur. 1854-cü ildə Türk dilinə dair yeni "Türk dillərinin öyrənilməsində kurs dərsliyi" və 6700 sözdən ibarət "Rus-Türk lüğəti" nəşr etdirir. Həmin il "Şərq dillərində törəmiş Rus söz və söz birləşmlərinin izahına dair" əsərini də yazmağa müvəffəq olur.

1868-ci ildə Rus elmi dairələrində Türküstanın etnoqrafiyası, linqvistikası, numizmatika və epiqrafiyasının öyrənilməsinə yönələn akademik hərəkata başlayır. Lakin dahi alimin ölümü ona ən böyük arzusu, mənsub olduğu və həmişə sadiq qaldığı Türk millətinin həyati əhəmiyyətli vahid elmi-mədəni dəyərlər layihəsini həyata keçirməsinə imkan vermir.

Medalları və sahib olduğu adlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Rusiya Elmlər Akedemiyasının Müxbir üzvü.
  2. London şəhərində Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Kral Cəmiyyətinin üzvü (1829)[9]
  3. Danimarkanın Kopenhagen şəhərində Şimali Antikvarilər Kral Cəmiyyətinin üzvü (1843)[9]
  4. Rusiya Elmlər Akedemiyasının 3 dəfə Demidov medalı mükafatçısı.
  5. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığının kraliçası Elizavetanın Qızıl Medal laureatı.
  6. Peterburq Universitetinin fəxri doktoru və dekan.
  7. Türkşünas və filoloq.
  8. Omsk şəhərində tatar dili müəllimi.
  9. Britaniya Kral Şərqşünaslar Cəmiyyətinin üzvü.
  10. Kazan universitetinin fakültə rəhbəri və burada ərəb-fars dili müəllimi.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Swartz A. Aleksandr Kazem-Bek // Open Library (ing.). 2007.
  2. ↑ 1 2 Aleksandr Kazem-Bek // Faceted Application of Subject Terminology.
  3. ↑ Geraci, Robert Paul. Window on the East: national and imperial identities in late tsarist Russia (I). Ithaca: Cornell University Press. səh. 310. ISBN 9780801434228. Perhaps the only exception before Katanov was A. K. Kazembek, an Azeri who converted to Christianity and became a professor of Turkic languages at Kazan and then at St. Petersburg. Kazembek has been referred to as the first European Turkologist of Turkic origin
  4. ↑ Allworth, Edward. Muslim communities reemerge: historical perspectives on nationality, politics, and opposition in the former Soviet Union and Yugoslavia. Durham (N. C.): Duke university press. səh. 35. ISBN 0-8223-1490-8. Not a few in the nineteenth century would have accepted this judgment, and might have echoed Mirza Kazem-Bek, the Russified Azerbaijani orientalist, in asking "What European state has such intimate and inherent ties with Asia and Asiatics as does Russia?
  5. ↑ И. Н. Березин, как востоковед, вышел из казанской школы, был учеником… азербайджанца, ираниста А. К. Казембека, который был своеобразной и интересной фигурой. Якубовский А. Ю. Из истории изучения монголов периода XI–XIII вв. — Очерки по истории русского востоковедения. — М., 1953 Arxivləşdirilib 2021-06-07 at the Wayback Machine
  6. ↑ Tolstoy, Nikolai. The Tolstoys: 24 generations of Russian history, 1353-1983. London: Hamilton. 1983. ISBN 0-241-10979-5. The Kazem-Beks came of distinguished Tatar origin, and had an estate at Novospasskoye near Mursikh
  7. ↑ Kazembek Aleksandr (Muchammed-Ali), orientalista rosyjski, z pochodzenia Pers: Ilustrowana encyklopedja Trzaski, Everta i Michalskiego: z wieloma mapami, tablicami i ilustracjami w tekście. Trzaska, Evert i Michalski, 1927. стр. 894
  8. ↑ Persian Professor of the Persian language at St. Petersburg University: Catherine Black Clay. Ethos and Empire: The Ethnographic Expedition of the Imperial Russian Naval Ministry 1855–1862. University of Oregon, 1989. p.69
  9. ↑ 1 2 3 4 H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 89–92.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • "Aleksandr Kazımbəy: Şərqdən doğan işıq"" (rus dilində), Aleksey Pilev.
  • "Brokhaus və Efron ensiklopedik lüğəti" (rus dilində), St. Peterburq, Rusiya, 1890–1907.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]