Aleksandr Kazımbəy

Mirzə Kazım bəy 22 iyun 1802[1][2], Rəşt – 27 noyabr (9 dekabr) 1870, Sankt-Peterburq) əsl adı Məhəmməd Əli Kazımbəy olmuş Azərbaycan əsilli rus şərqşünası, tarixçi, türkşünas və filoloqu. Mladorossi hərəkatının banisi Aleksandr Kazımbəyin babası. Rusiya Elmlər Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü. Mirzə Kazım bəy İslam dininə aid əsər də yazmışdır.

Mirzə Kazım bəy
Doğum tarixi
Doğum yeri Rəşt
Vəfat tarixi (68 yaşında)
Vəfat yeri Sankt-Peterburq
Vətəndaşlığı
Dini Pravoslav (Xristianlıq)
Təhsili
Fəaliyyəti dilçi, tərcüməçi
Mükafatları III dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni
Üzvlüyü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mirzə Kazım bəy 1802-ci ildə Rəşt şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Bir çox mənbələr onun milli mənsubiyyətinə görə azərbaycanlı olduğunu göstərsə də[3][4][5][6], bəzi mənbələrdə onun "tatar mənşəli"[7] olması fikrini irəli sürmüşdürlər[8][9].

Atası Məhəmməd Qasım Kazımbəy Dərbəndin (o vaxtlar Azərbaycanın Quba xanlığının tərkibində olmuş, sonralar Rusiya imperiyasına birləşdirilmişdir) tanınmış ruhani şəxslərindən olmuşdur. Babası Nazir Məhəmməd xan isə Dərbənd hakiminin baş xəzinədarı olmuşdur. Məkkəyə həcc ziyarətindən qayıdarkən atası Məhəmməd Qasım Kazımbəy Rəşt şəhərində (İndiki İran İslam Republikasının Gilan vilayəti) yerli hakim Bağır xanın qızı Şərəfnisə xanımla evlənir. Mirzə Kazım bəy məhz bu şəhərdə anadan olur. Bir qədər sonra atası Dərbəndə qazı təyin olunur və ailəsi ilə bu şəhərə köçür.

Kazımbəy İslam dininin əsasları, Azərbaycan və fars dillərini kamil şəkildə öyrənməklə yanaşı rus, türk və ərəb dillərinə də mükəmməl şəkildə yiyələnir. Cəmi 17 yaşında isə "Ərəb dilinin qramatikası" adlı kitabını yazır.[10] Atası isə oğlunun ruhani olmasını və İran və Ərəbistana dini təhsil dalınca getməsini istəyir. Lakin 1820-ci ildə Məhəmməd Qasım Kazımbəy İran leyhinə casusluq fəaliyyətində suçlanır, bütün rütbələrindən məhrum edilir və xanımı ilə birgə Həştərxana sürgün edilir.[10]

Din[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xristianlıq pravoslav

Dini görüşləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hələ Dərbənddə yaşadığı dövrdə tez-tez şotland-dini missionerlər ilə görüşür və onlarla saatlarla davam edən müzakirələr aparır. Bu müzakirələr gənc Kazımbəyi Xristian dinin əsaslarına dair mütəmadi suallara aparırır və o xaçpərəstlik haqqında daha geniş məlumat əldə etmək məqsədilə yəhudi və ingilis dillərini öyrənməyə başlayır. Və ciddi götür-qoydan sonra bu dini qəbul etmək qərarına gəlir. Bu hadisə onun ailəsi ilə münasibətlərinin pozulması ilə nəticələnir. Ömrünün sonunadək Xristianlıq dininə sitayiş edir.

Tarixçi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kazımbəy bir sıra tarixi mövzularda kitabların müəllifidir. Türk dilində yazdığı "Əssəb əs-Səyyar" (Yeddi planet) əsəri Krım xanlığının 1466–1737-ci illər aralığındakı tarixi haqqındadır. 1841-ci ildə qələmə aldığı "Uyğurlar" əsərində isə qədim uyğurların tarixi haqqında dəyərli elmi məlumatlar verir. O həmçinin, Məhəmməd Əvabinin "Dərbəndnamə" əsərini (XVII əsr Dağıstan tarixi haqqında əsər) ingilis dilinə tərcümə edir və 1856-cı ildə nəşr etdirir. Ən böyük tarixi əsəri isə 1865-ci ildə nəşr olunmuş "Bab və Babilər: 1848–1852-ci illər İranda Dini və Siyasi Təlatümlər" əsəridir. Digər əsərləri isə başlıca olaraq İslam tədqiqatları mövzusunda olmuşdur: "Qurani-Kərimdə ahənglik" (1859), "Müridizm və Şamil" (1859), "İslam tarixi" (1860) və başqaları.

Filoloq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kazımbəy dilçiliyə xristianlığa dair əsərlərin şərq dillərinə tərcüməsi ilə başlamışdır. Sonradan fransız, alman və tatar dillərini də öyrənir. 1825-ci ildə təhsilini davam etdirmək üçün Böyük Britaniyaya, Londona dəvət olunur. Lakin rus hakim dairələri bu təklifin həyata keçməsinə imkan vermirlər. Bunun əvəzində Rusiya İmperiyasının xüsusi sərəncamı ilə Kazımbəy Omska tatar dili müəllimi olaraq göndərilir. Lakin Kazanda xəstəliyə tutulması səbəbindən Omska gedişi təxirə salınır və o heç vaxt bu şəhərə getmir. Kazanda olarkən Kazımbəy Karl Fuks adlı tarixçidən Kazan universitetində ərəb və fars dillərindən dərs demək təklifini alır. 1828-ci ildə Britaniya Kral Şərqşünaslar Cəmiyyətinə üzv və Kazan universitetində yenicə yaranmış "Türk dilləri" fakültəsinə rəhbər təyin olunur . 1835-ci ildə isə Rusiya Elmlər Akademiyasına müxbir üzv seçilir. 1839-cu ildə Demidov mükafatına layiq görüləcək "Türk-tatar dillərinin qramatikası" adlı fundamental elmi monoqrafiyasını yazır. Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrlər Rus imperiyasında əksər türk dilləri "Tatar" və ya "Türk-tatar" adlı vahid dilin ayrı-ayrı dialektləri kimi qəbul olunurdu. Bu əsərində Kazımbəy osmanlı, azəri və digər türk dillərinin və ya o zaman deyildiyi kimi dialektlərinin fonoloji, morfoloji və sintaksis təhlil və müqayisısini aparır. Əsər 1846-cı ildə ikinci dəfə nəşr olunur və Qərbi Avropada türk dilləri barəsində ən zəngin elmi mənbə kimi geniş marağa səbəb olur. 1921-ci ildə Jan Denin "Türk dilinin qramatikası" (Osmanlı dialekti) əsərinin nəşrinə qədərki dövrdə Avropa universitetlərində əsas istinad ədəbiyyatı olaraq istifadə olunmuşdur.

1849-cu ildə Kazımbəy St. Pterburq universitetinə yenicə açılmış "Şərq dilləri" fakültəsinə dekan təyin göndərilir. 1863-cü ildə isə burada "Şərq tarixi" kafedrasını təsis edir. O şərq mədəniyyətinin öyrənilmısinə maraq göstərən tələbələrin təcrübi ekskursiyaylara göndərilməsinin təşkilinə nail olur. 1854-cü ildə türk dilinə dair yeni, "Türk dillərinin öyrənilməsində kurs dərsliyi" və 6700 sözdən (o dövrün ən irilərindən biri) ibarət rus-türk lüğəti (sözlüyü) nəşr etdirir. Həmin il "Şərq dillərindənə törəmiş rus söz və söz birləşmlərinin izahına dair" əsərini də yazmağa müvəffəq olur.

1868-ci ildə rus elmi dairlərində Türküstanın etnoqrafiyası, linqvistikası, numizmatika və epiqrafiyasının öyrənilməsinə yönələn akademik hərəkata başlayır. Lakin dahi alimin ölümü ona ən böyük arzusu, mənsub olduğu və həmişə sadiq qaldığı türk millətinin həyati əhəmiyyətli vahid elmi-mədəni dəyərlər layihısini həyata keçirmısinə imkan vermir.

Medalları və sahib olduğu adlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Rusiya Elmlər Akedemiyasının Müxbir üzvü.
  2. London şəhərində Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Kral Cəmiyyətinin üzvü (1829)[10]
  3. Danimarkanın Kopenhagen şəhərində Şimali Antikvarilər Kral Cəmiyyətinin üzvü (1843)[10]
  4. Rusiya Elmlər Akedemiyasının 3 dəfə Demidov medalı mükafatçısı.
  5. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığının kraliçası Elizavetanın Qızıl Medal laureatı.
  6. Peterburq Universitetinin fəxri doktoru və dekan.
  7. Türkşünas və filoloq.
  8. Omsk şəhərində tatar dili müəllimi.
  9. Britaniya Kral Şərqşünaslar Cəmiyyətinin üzvü.
  10. Kazan universitetinin fakültə rəhbəri və burada ərəb-fars dili müəllimi.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Swartz A. Aleksandr Kazem-Bek // Open Library (ing.). 2007.
  2. ↑ Aleksandr Kazem-Bek // Faceted Application of Subject Terminology.
  3. ↑ Perhaps the only exception before Katanov was A. K. Kazembek, an Azeri who converted to Christianity and became a professor of Turkic languages at Kazan and then at St. Petersburg. Kazembek has been referred to as the first European Turkologist of Turkic origin. Robert P. Geraci. Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Cornell University Press, 2001. ISBN 0–8014-3422-X, 9780801434228
  4. ↑ Not a few in the nineteenth century would have accepted this judgment, and might have echoed Mirza Kazem-Bek, the Russified Azerbaijani orientalist, in asking "What European state has such intimate and inherent ties with Asia and Asiatics as does Russia? Andreas Kappeler, Edward Allworth, Gerhard Simon, Georg Brunner. Muslim Communities Reemerge: Historical Perspectives on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia. Duke University Press, 1994. ISBN 0-8223-1490-8, 9780822314905
  5. ↑ И. Н. Березин, как востоковед, вышел из казанской школы, был учеником… азербайджанца, ираниста А. К. Казембека, который был своеобразной и интересной фигурой. Якубовский А. Ю. Из истории изучения монголов периода XI–XIII вв. — Очерки по истории русского востоковедения. — М., 1953 Arxivləşdirilib 2021-06-07 at the Wayback Machine
  6. ↑ Robert P. Geraci. Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. (Cornell University Press, 2001), 310. ISBN 0–8014-3422-X, 9780801434228
  7. ↑ The Kazem-Beks came of distinguished Tatar origin, and had an estate at Novospasskoye near Mursikha. Nikolai Tolstoy. The Tolstoys: Twenty-four Generations of Russian History, 1353–1983. H. Hamilton, 1983. ISBN 0-241-10979-5, 9780241109793
  8. ↑ Kazembek Aleksandr (Muchammed-Ali), orientalista rosyjski, z pochodzenia Pers: Ilustrowana encyklopedja Trzaski, Everta i Michalskiego: z wieloma mapami, tablicami i ilustracjami w tekście. Trzaska, Evert i Michalski, 1927. стр. 894
  9. ↑ Persian Professor of the Persian language at St. Petersburg University: Catherine Black Clay. Ethos and Empire: The Ethnographic Expedition of the Imperial Russian Naval Ministry 1855–1862. University of Oregon, 1989. p.69
  10. ↑ 1 2 3 4 H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 89–92.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • "Aleksandr Kazımbəy: Şərqdən doğan işıq"" (rus dilində), Aleksey Pilev.
  • "Brokhaus və Efron ensiklopedik lüğəti" (rus dilində), St. Peterburq, Rusiya, 1890–1907.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]