Aleksandr Makinski və ya İsgəndər xan Makinski (rus. Александр Макинский; 13 oktyabr 1900, Maku, Qərbi Azərbaycan ostanı – 24 aprel 1988, Paris) — Makuda anadan olmuş Azərbaycan kökənli amerikalı biznesmen. O, Rokfeller Fondunun Fransadakı baş nümayəndəsi olmuş, sonradan Paris və Nyu-Yorkdakı fondun vitse-prezidentinin köməkçisi kimi çalışmışdır. The Coca-Cola Company-nin satış məsələləri üzrə vitse-prezidenti kimi də işləmişdir.
| Aleksandr Makinski | |
|---|---|
| İsgəndər xan Makinski | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Maku, Qacarlar dövləti[1] |
| Vəfat tarixi | (87 yaşında) |
| Vəfat yeri | Paris, Fransa |
| Dəfn yeri | Sainte-Geneviève-des-Bois Rus qəbirstanlığı |
| İxtisası | Hüquq |
| Təhsili | Peterburq İmperial Hüquq Məktəbi |
| Fəaliyyəti | Lobbiçilik, elm və biznes |
| Mükafatları | "Fəxri Legion" ordeni |
O, 1900-cü ildə İran azərbaycanlılarından olan Makinski ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun ailəsi Makuda yaşayan Bayat tayfasına mənsub olmuşdur. Atası Paşa xan Makinski (1862–1934) Hüseyn xan Bayatın nəticəsidir. Onun anası Stefaniya Antonovna Lubielska (1878–1964) etnik polyak və Paşa xanın ikinci həyat yoldaşı olmuşdur.[2] Makinski ailəsi arasında həm də Şura olaraq tanınmışdır.[3] O, Paşa xan Makuya gedib qohumlarını ziyarət edərkən dünyaya gəlmişdir.[4] Ailəsi sonradan Bakıya gəlmiş, burada onu britaniyalı dayə tərəfindən böyüdülmüş və ingilis dilini də ondan öyrənmişdir.[5] O, o dövr üçün oğlanlar üçün ən prestijli universitet olan Peterburq İmperial Hüquq Məktəbini bitirmişdir. Lakin Oktyabr inqilabından sonra öz gənc qardaşı Kərim (Kril) ilə birlikdə Rusiyanı tərk etmişdir. Ailə ilk öncə Varşavada, daha sonra isə Parisdə yaşamışdır.[6]
Parisdə yaşayarkən Makinski tez bir zamanda Avropa və mühacir cəmiyyətinə inteqrasiya etmişdir.[7] Belə bir yığıncaqların birində o, Katerina Melikov ilə görüşmüşdür. Melikişvili zadəgan ailəsindən olan Katerina David Melikişvilinin qızı və bir zamanlar Bakının qubernatoru olmuş Dimitri Staroselskinin nəvəsi olmuşdur. Toy 14 noyabr 1925-ci ildə təşkil edildi.[8]
O, Parisdə yaşayarkən Antuan de Sent-Ekzüperi və Ceyms Coysla da tanış olma fürsəti əldə etmişdir.[9][10]
Varşavada Amerikan Qırmızı Xaçının fəaliyyətində iştirak etmiş, daha sonra 1924-cü ildə Fransada Rokfeller Fondunun tibbi elmlər bölməsinin baş katibi olmuşdur.[11] Tezliklə fondunun təmsilçisi səviyyəsinə yüksələn Makinski 1941-ci ildə Fransanın nasistlər tərəfindən işğalından sonra ABŞ-yə çağırılmış və Rokfeller Fondunun vitse-prezidenti olmuşdur. Aleksandr Makinski kəşfiyyat təşkilatları ilə əlaqələri sayəsində Otto Fritz Meyerhof, Jean Vahl, Ernst Honiqman və başqaları da daxil olmaqla bir çox alimin nasist rejimindən qaçmasını təmin edən nüfuzlu bir şəxs olaraq qeyd edilir.[12][13] Daha sonra Louis Wirth və Everett Hughes ilə görüşərək xilas etdiyi alimlər üçün daimi yerləşdirmə təmin etmişdir.[14] Müharibədən sonra Avropanı gəzmiş, alimlərlə görüşərək Rokfeller Fondunun sosial elmlərə necə qarışa biləcəyini araşdırmışdır. Onun ərsəyə gətirdiyi hesabatlar Avropa iqtisadiyyatına Amerika yanaşmasını formalaşdırmışdır.[15]
O, Robert V. Vudraf tərəfindən işə təklifi almış və 1946-cı ildə Koka-Kola şirkətinin Avropadakı əsas lobbisti olmuşdur.[16] O, Fransada Kolanı bazara təqdim edərkən şərab düzəldənlərin və kommunistlərin müqaviməti ilə qarşılaşmışdır.[5] Kokain, fosfor turşusu və kofein də daxil olmaqla, Fransanın etirazlarının motivləri milli mövzu və Kolanın Avropa bazarındakı macərası üçün bir sınaq oldu.[17] Lakin Makinski çox iddialı idi və 1952-ci ildə qarşısına hər bir fransıza 40 şüşə kola sama hədəfini qoydu.[18] Həyat yoldaşı evlərinin kommunistlər tərəfindən bombalanmasından narahat idi, onun narahatlığına Makinski "ABŞ ilə hər hansısa ölkənin münasibətləri üçün ən yaxşı barometr onlarına kolaya münasibətləridir" — deyə cavab vermişdi.[19] Makinski həmçinin Misirdə, İsraildə, Danimarkada, Portuqaliyada, Bolqarıstanda və sonda SSRİ-də kola zavodlaının tikilməsi üçün də lobbiçilik etmişdir.[17][20][21][22][23]
1954-cü ildə ABŞ prezidenti Eyzenhauerlə və onun köməkçisi Çarlz Duqlasla dostluq edən Makinski tez-tez onlara nasistlərdən sonrakı Avropa siyasəti ilə bağlı hesabatlar təqdim edirdi.[24] Bu əlaqələri sayəsində o, 1959-cu ildə Moskvada açılmış Amerikan Milli Sərgisində iştirak etmək üçün Riçard Nokson və Milton S. Eyzenhaueri müşayiət edən qrupa daxil ola bilmişdi. Bundan sonra tez-tez SSRİ-yə səfərlər etmiş və son səfərindən sonra 1968-ci ildə Pravda qəzetində ABŞ casusu adlandırılmışdır. İddia olunurdu ki, o, Polşa casusu olmuş, daha sonralar — müharibədən əvvəllərdə Britaniya üçün casusluq etmişdir.[25] Lobbiçilik və biznes fəaliyyətindən əlavə o, Sorbonne Universitetində sosial elmlər sahəsində professor kimi də çalışmışdır.[26] 1957-ci ilin 25 iyulunda "Fəxri Legion" ordeni ilə mükafatlandırılmışdır.[27]
24 aprel 1988-ci ildə vəfat etmiş və Parisdəki Sainte-Geneviève-des-Bois Rus qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. Həyat yoldaşı Katerina ondan iki il sonra, qardaşı Kərim (Kril) Makinski (1910–1991) 3 il sonra vəfat etmişdir.
Among other names in the book are those of Mrs Halleck A. Butts, widow of a former American commercial attaché in Tokyo, and Prince Alexander Makinsky, known as ‘Shura’, a White Russian émigré born in 1902 at Maku in Iran.