Aleksandr Yersen

Aleksandr Yersen (fr. Alexandre Émile Jean Yersin; 22 sentyabr 1863[2][3][…] – 1 mart 1943[4][5] və ya 28 fevral 1943[6], Nyaçanq[6]) — Fransa-İsveçrə həkimi və bakterioloqu. Bubon taununu törədən və sonradan alimin şərəfinə adlandırılan Yersinia pestis basilinin aşkar edilməsində rolu olan tədqiqatçılardan biri kimi tanınır. Başqa bir bakterioloq olan yapon həkimi Kitasato Shibasaburō adətən, xüsusi olaraq bir neçə gün əvvəl bakteriyaların müstəqil identifikasiyasını müəyyən etdiyini, lakin patogenə səbəb olan vəba deyil, başqa bir bakteriya olduğunu qeyd etdi. Həmçinin, Yersen ilk dəfə olaraq, eyni basilin (çöpün) həm gəmiricilərdə, həm də insan da olduğunu göstərərək mümkün ötürmə yollarını vurğulamışdı.

Aleksandr Yersen
Doğum adı Alexandre Emile Jean Yersin
Doğum tarixi 22 sentyabr 1863(1863-09-22)[2][3][…]
Vəfat tarixi 1 mart 1943(1943-03-01)[4][5] (80 yaşında) və ya 28 fevral 1943(1943-02-28)[6] (80 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Elm sahələri Bakteriologiya, səpmə yatalaq[1]
Təhsili
Mükafatları Grand officer of the Order of the Dragon of Annam French Order of Academic Palms Fəxri Legion ordeninin yüksək rütbəli zabiti "Fəxri Legion" ordeni komandoru
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı və təhsili

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yersen 1863-cü ildə İsveçrənin Vaud kantonunda atasının — Jan-Aleksandr-Mark Yersenin ölümündən sonra dünyaya göz açıb. Onun anası Fanni-İzalin-Emili Moşel idi.[7] 1883–1884-cü ilə qədər Lozannada, ardınca Marburqda və Parisdə (1884–1886) tibb təhsili almışdı.

Karyerası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1886-cı ildə Yersen Emil Rouxun dəvəti ilə École Normale Supérieure-də Louis Pasteurun tədqiqat laboratoriyasına daxil olmuş və quduzluğa qarşı zərdabın hazırlanmasında iştirak etmişdir. 1888-ci ildə o, Eksperimental vərəmin inkişafı üzrə tədqiqat adlı dissertasiya ilə doktorluq dərəcəsini almış və iki ay Almaniyada Robert Koç ilə birlikdə vaxt keçirmişdir.

O, 1889-cu ildə Rouxun əməkdaşı kimi son dövrlərdə yaradılan Pasteur İnsitutuna qoşulub və onunla birlikdə Corynebacterium diphtheriae çubuğu tərəfindən istehsal edilən difteriya toksinini ortaya çıxmışdı.

Fransada tibbi təcrübə qazanmaq üçün Yersen 1888-ci ildə ərizə yazaraq Fransa vətəndaşlığı aldı. Qısa müddət sonra, yəni, 1890-cı ildə, O Saigon-Manila xətti ilə Martimes şirkətinin elçisi kimi həkim olaraq getdi. O, Avquste Pavi missiyalarından birində iştirak etmişdir. 1894-cü ildə Yersen Fransa hökumətinin və Pasteur İnstitutunun tələbi ilə orada baş verən taunu araşdırmaq üçün Honq-Konqa göndərildi.

Orada, kiçik bir daxmada Britaniya xəstəxanalarına gəlişinə icazə verilmədiyi üçün[8] o, ən böyük kəşfini etdi: xəstəliyə səbəb olan patogen. Honq-Konqda olan Dr Kitasato Şibasaburo bir neçə gün əvvəl bir bakteriya aşkar etmişdi. Bunun eyni pnevmokok və ya ikisinin qarışığı olub-olmadığı ilə bağlı mübahisələr var. Kitasatonun ilkin hesabatları qeyri-müəyyən və bir qədər ziddiyyətli olduğundan, bəziləri kəşf üçün yeganə etibarı Yersenə verir.[9][10] Bununla belə, 1976-cı ildə morfologiyanın hərtərəfli təhlili Kitasato tərəfindən kəşf edilən orqanizmin xüsusiyyətləri müəyyən etdi ki, "biz əminik ki, Kitasato 1894-cü ilin iyunun sonu və iyulun əvvəlində Honq-Konqda vəba basilini tədqiq etmişdi", Yersen 20 iyunda öz kəşfini elan etdikdən bir neçə gün sonra və Kitasato "qeyri-müəyyən edilməməlidir" bu krediti rədd etdi".[11] Vəba çöpü aşağı temperaturda daha yaxşı inkişaf edir, buna görə də Yersenin daha az təchiz olunmuş laboratoriyası inkubatordan istifadə edən Kitasato ilə yarışda üstün idi. Buna görə də əvvəlcə elmi ictimaiyyət tərəfindən "Kitasato-Yersin bacillus" adlandırılsa da, sonradan bu mikrob yalnız sonuncunun adını daşıyacaq, çünki Kitasato tərəfindən müəyyən edilən streptokok növü limfatik vəzilərdə tapıla bilməz. Yersen həm də ilk dəfə olaraq eyni çöpün insan xəstəliyində olduğu kimi gəmiricidə də olduğunu nümayiş etdirə bildi və bununla da mümkün ötürülmə vasitələrinin altını çəkdi. Bu mühüm kəşf eyni ildə onun həmkarı Emile Duclaux tərəfindən "Honq-Konqda bubonik taun" (fr. La peste bubonique à Hong-Kong) adlı klassik məqalədə Fransa Elmlər Akademiyasına çatdırıldı.[12]

1895-ci ildən 1897-ci ilə qədər Yersen ilə bağlı araşdırmalarını davam etdirmişdir. 1895-ci ildə Parisdəki Pasteur İnstitutuna qayıtdı və Emil Rux, Albert Kalme və Amedee Borrel ilə birlikdə ilk taun əleyhinə zərdab hazırladı. Elə həmin ildə o, Hindistana qayıtdı və burada Nha Trangda zərdab istehsalı üçün kiçik laboratoriya qurdu (1905-ci ildə bu laboratoriya Pasteur İnstitutunun bir filialına çevrildi). Yersen Parisdən aldığı zərdabı 1896-cı ildə Kanton və Amoyda, 1897-ci ildə Hindistanın Bombey şəhərində sınaqdan keçirdi və nəticə o qədər də ürəkaçan olmadı. O, adoptasiya olduğu ölkədə qalmağa qərar verərək, 1902-ci ildə Hanoy Tibb Məktəbinin yaradılmasında fəal iştirak etdi və 1904-cü ilə qədər onun ilk direktoru oldu. Yersen kənd təsərrüfatında özünü sınamış və Braziliyadan Hind-Çinə gətirilən kauçuk ağaclarının (Hevea brasiliensis) becərilməsi sahəsində təşəbbüsçü olmuşdur. Bu məqsədlə o, 1897-ci ildə hökumətdən Suoi Dauda kənd təsərrüfatı stansiyası yaratmaq üçün güzəşt əldə etmişdir. O, 1915-ci ildə Hon Bada yeni stansiya açdı, burada o, Cənubi Amerikadakı And dağlarından ispanlar tərəfindən gətirilən və malyariyanın qarşısının alınması və müalicəsi üçün məlum olan ilk effektiv vasitə olan kinin ağacını (Cinchona ledgeriana) iqlimə uyğunlaşdırmağa çalışdı. Malyariya xəstəliyi Cənub-Şərqi Asiyada bu günə qədər üstünlük təşkil edən ağır xəstəliklərdən biridir.

Aleksandr Yersen Vyetnamda yaxşı bir şəxsiyyət kimi yadda qalır, burada xalq onu mehribanlıqla Ông Nam (Cənab Nam/Beşinci) adlandırırdılar. 8 yanvar 1902-ci ildə Yersen, Fransanın gələcək prezidenti Pol Dümer tərəfindən Fransız Hind-Çininin general-qubernatoru tərəfindən Hanoy Tibb Universitetinin ilk direktoru olmaq üçün namizəd kimi seçilmişdir.[13]

1934-cü ildə Paster İnstitutunun fəxri direktoru və İdarə Heyətinin üzvü seçilib.

Ölümü və Vyetnamdakı mirası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

O, 1943-cü ildə Nyaçanqdakı evində vəfat etdi.

Ölkə müstəqillik əldə etdikdən sonra onun şərəfinə adlandırılan küçələr öz adını qoruyub saxlamışdır və Suoi Daudakı məzarı onun ibadətində ayinlərin yerinə yetirildiyi bir paqoda ilə bəzədilib. Nyaçanqdakı evi indi Yersen Muzeyidir və məzar daşındakı kitabədə o, "Vyetnam xalqı tərəfindən hörmət edilən xeyirxah və humanist" kimi təsvir olunmuşdur.

Hanoyda Aleksandr Yersen fransız liseyi onun adını daşıyır.

2004-cü ildə Dalatda yaradılmış özəl universitet onun şərəfinə "Yersen Universiteti" adlandırılmışdır.[14]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Nuremberg Trials Project. 2016.
  2. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  3. ↑ 1 2 Alexandre Emile John Yersin // Léonore verilənlər bazası (fr.). ministère de la Culture.
  4. ↑ 1 2 Alexandre Yersin // Encyclopædia Britannica (ing.).
  5. ↑ 1 2 Alexandre YERSIN // Académie nationale de médecine (fr.).
  6. ↑ 1 2 3 4 Alexandre Yersin (1863-1943) (fr.).
  7. ↑ "Alexandre Yersin". 2023-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-28.
  8. ↑ Orent, Wendy. Plague: The Mysterious Past and Terrifying Future of the World's Most Dangerous Disease. Simon & Schuster. 2012. səh. 181. ISBN 9780743236850. 2022-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-06.
  9. ↑ Howard-Jones, Norman. "Was Shibasaburo Kitasato the Co-Discoverer of the Plague Bacillus?". Perspectives in Biology and Medicine. 16 (Winter). 1973: 292–307. doi:10.1353/pbm.1973.0034. PMID 4570035.
  10. ↑ Solomon, Tom. "Hong Kong, 1894: the role of James A Lowson in the controversial discovery of the plague bacillus". Lancet. 350 (9070). 5 July 1997: 59–62. doi:10.1016/S0140-6736(97)01438-4. PMID 9217728.
  11. ↑ Bibel, DJ; Chen, TH. "Diagnosis of plaque: an analysis of the Yersin-Kitasato controversy". Bacteriological Reviews. 40 (3). September 1976: 633–651, quote p. 646. doi:10.1128/br.40.3.633-651.1976. PMC 413974. PMID 10879.
  12. ↑ Yersin, Alexandre. "La peste bubonique à Hong-Kong" [The Bubonic Plague in Hong Kong]. Annales de l'Institut Pasteur (French). 8. 1894: 662–667. 2021-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-06.
  13. ↑ "Phần 1: Thời kỳ thuộc Pháp (1902–1945)" [Part 1: French colonial period (1902–1945)]. Hanoi Medical University (Vietnamese). 2001. 27 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 December 2015.
  14. ↑ "Yersin University, Description". Da Lat, Vietnam. 2020. 31 August 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2021.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]