Alfred Mexen

Alfred Tayer Mexen (ing. Alfred Thayer Mahan; 27 sentyabr 1840[1][2][…], Uest-Poynt[d], Nyu-York ştatı[3] – 1 dekabr 1914[1][2][…], Vaşinqton[3]) — amerikalı hərbi-dəniz nəzəriyyəçisi, tarixçi, kontr-admiral (1906), geosiyasətin banilərindən biri.

Alfred Mexen
ing. Alfred Thayer Mahan
Doğum tarixi 27 sentyabr 1840(1840-09-27)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1 dekabr 1914(1914-12-01)[1][2][…] (74 yaşında)
Vəfat yeri
Elm sahəsi beynəlxalq münasibətlər
Təhsili
Üzvlüyü
İmza
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ-ın Hərbi Dəniz Akademiyasını bitirmiş (1859), Şimalın tərəfində 1861–1865-ci illərdə vətəndaş müharibəsində iştirak etmişdir. 1886–1888 və 1892–1893-cü illərdə Nyuportdakı Dəniz Kollecinin prezidenti olmuşdur. 1893-cü ildən 1895-ci ilə qədər Çikaqo kreyserinə komandanlıq etmiş və 1896-cı ildən İkinci dərəcəli kapitan rütbəsi ilə təqaüdə çıxmışdır.[4]

1906-cı ilə qədər o, Dəniz Nazirliyi ilə fəal əməkdaşlıq etməyə davam etmiş, dəfələrlə hərbi və diplomatik missiyalarda iştirak etmişdir. O, 1898-ci il İspaniya-Amerika müharibəsi zamanı Dəniz Strategiya Komitəsinin üzvü, 1899-cu ildə isə Haaqa Konfransında Amerika nümayəndə heyətinin üzvü olmuşdur. 1908-ci ildə prezident T. Ruzvelt onu Hərbi Dəniz Departamentinin yenidən təşkili üzrə komissiyanın üzvü və dəniz işləri üzrə birgə komitənin sədri təyin etmişdir.[5]

Dəniz müharibəsi qanunlarını formalaşdıran geniş faktiki materialları özündə toplayan əsərlərin müəllifidir. İngilis dəniz nəzəriyyəçisi və tarixçisi F. H. Kolombom ilə eyni vaxtda "dəniz qüdrəti" və ya "dəniz gücü" (ing. Sea Power) nəzəriyyəsini əsaslandırmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə, dənizdə üstünlük əldə etmək müharibənin əsas qanunu, düşmən üzərində qələbəni və dünya hökmranlığına çatmağı təmin edən məqsəd kimi tanınırdı.

"Dəniz gücü" nəzəriyyəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nəzəriyyənin əsas müddəaları bir sıra əsərlərdə, xüsusilə Mexenin birinci və ən mühüm əsər olan "Dəniz gücünün 1660–1783-cü illər tarixinə təsiri" (1890)[6] əsərində öz əksini tapmışdır. Seriyadakı bütün kitabların strukturu eynidir: birincisi, müəyyən prinsiplər irəli sürülür və sonrakı fəsillərdə onları təsdiq edən tarixi material tədqiq edilir.

Mexen prinsipləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas amilləri müəyyən edərək, öz nöqteyi-nəzərindən Mexen onları bir neçə sadə prinsipə çevirərək, digər tarixi hadisələrin dəniz gücü üçün ikinci dərəcəli olduğunu sübut edir.

  1. Dəniz maneə deyil, yoldur. Dənizə təcrid vasitəsi kimi, özü ilə qonşusu arasında çox geniş "qala xəndəyi" kimi baxan hər kəs sonda görür ki, qonşusu artıq dənizi onun xidmətinə verib. Yəni dənizi mübadilə vasitəsi kimi görənə könüllü olaraq bütün faydaları verdiyindən təcridçi daim itirir.
  2. Məsələni dənizə sahib olmaq həll edir. Pun müharibələrindən başlayaraq, Mexenin fikrincə, dənizi mənimsəyən hər kəs yalnız qələbələr qazanmağı deyil, həm də öz bəhrələrindən ləzzət almağı və ən yüksək məqsəd kimi həyat qabiliyyətli dünya imperiyalarını yaratmağı bacarır. Onun fikrincə, Hannibal, Makedoniyalı İsgəndər, Napoleon Bonapart buna əks kimi misal göstərilə bilər. Onlar dənizə yiyələnməyin vacibliyini dərk etmədiklərindən hərbi istedadlarına baxmayaraq, imperiyalarını qoruyub saxlaya bilmədilər.
  3. Dəniz gücü — dənizə yiyələnmənin yoludur. Mexenin fikrincə, bu, dənizdən istifadə etmək azadlığından və düşmənin ondan istifadəsini qadağan etməkdən ibarətdir. Hər iki vəzifə güclü donanma tərəfindən təmin edilir — lk növbədə hərbi donanma, lakin həm də ticarət donanması.[7]
  4. Dəniz gücünün əsası — qurudakı gücdədir. Həm donanma və bazaları dəstəkləyən güclü iqtisadiyyat, həm müstəmləkələr, həm də strateji əhəmiyyətli ərazilər onun zəruri komponentləridir. Eyni zamanda, o, xüsusilə, ABŞ-ın dəniz gücünə, o cümlədən Panama kanalı (o zaman hələ tikilməmiş) vasitəsilə iki okean arasında rabitə əldə etməsi zərurətini müdafiə edirdi.
  5. Sahillərin müdafiəsi düşmən sahillərindən başlayır — hücumun həlledici xarakteri və müharibənin qlobal xarakteri
  6. "Böyük döyüşün" əhəmiyyəti – müharibəni əsas döyüş həll edir.
  7. Kreyser müharibəsinin ikinci dərəcəli, qətiyyətsiz xarakteri ticarətə qarşı olmasıdır.

Mexenin gəldiyi nəticələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Müharibənin mahiyyətini dənizdə üstünlük uğrunda mübarizə təşkil edir.
  • Əsas diqqət xətt gəmisi donanmasına yönəldilməlidir[8][9] — bu da öz növbəsində bir meydançalı döyüşdə düşmənin döyüş donanmasını məhv etməyə çalışmalıdır. Mexenə görə, məhz Trafalqar döyüşü Napoleon müharibələrinin nəticəsini həll etdi.
  • İstər müharibə zamanı, istərsə də ondan əvvəl bu məqsədə nail olmaq üçün hökumətin şüurlu, ardıcıl səy göstərməsi lazımdır. Yəni dəniz gücü böyük siyasətin tərkib hissəsi olmalıdır.
  • Dəniz üstünlüyü təmin edilərsə (düşmənin döyüş donanmasının məhv edildiyini nəzərə alınmaqla), o zaman ticarətin qorunması da təmin edilir.[10]

Mexenin nəzəriyyəsi tez bir zamanda qəbul olundu. Onun çoxlu tərəfdarları var idi və onlar hakimiyyətin yüksək eşelonlarında idi. Viktoriya İngiltərəsində nəzəriyyə gələcək dəniz müharibəsi ilə bağlı rəsmi nöqteyi-nəzərə çevrildi. Eyni zamanda, Admiral Lordları döyüş donanmasının aliliyi prinsipini həvəslə qəbul etdilər, lakin ticarəti mühafizə etmək üçün konvoyları tamamilə rədd etdilər. Mexenə birbaşa zidd olaraq, ümumi döyüşdə qələbənin özlüyündə müdafiəyə çevriləcəyini və konvoyları lazımsız hala gətirəcəyini bəyan etdilər. Sualtı qayıq "qeyri-ingilis" və "qeyri-cənab"[11] elan edildi və lordlar özlərini və ölkəni heç kimin belə "barbar" silahlara əl atmayacağına inandırdılar. Bu nöqtədə inadkarlıq Birinci Dünya müharibəsində ingilis ticarət donanmasına əsassız olaraq böyük itkilər verdirmişdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Alfred Thayer Mahan // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ 1 2 3 4 Deutsche Nationalbibliothek Record #118730207 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  4. ↑ Чины капитана 1-го ранга и контр-адмирала получил, находясь в отставке.
  5. ↑ Подсобляев Е. Ф. Создание теории господства на море. // Военно-исторический журнал. — 2006. — № 2. — С.59–62.
  6. ↑ Mahan A. T. The Influence of Sea Power Upon History, 1660–1783. — Little, Brown & Co. Boston, 1890. Repr. of 5th ed., Dover Publications, N. Y., 1987.
  7. ↑ Influence … Upon History, p.25–89.
  8. ↑ Influence … Upon History, pp.6–8, 25, 85–88.
  9. ↑ A. T. Mahan. Lessons of the War with Spain, p.264−272.
  10. ↑ Influence … Upon History, pp.31, 132−138, 196, 229−230, 400, 539−540.
  11. ↑ Jane’s War at Sea, by Bernard Ireland & Eric Grove, HarperCollins, 1997 p. 104.