Asfiksiya (q.yun.ἀ- — q.yun.σφύξη — nəbz; hərfən — nəbzin yoxluğu), və ya boğulma — kəskin tənəffüs çatışmazlığının ən ağır formasıdır. Bu zaman orqanizmə oksigen daxil olmur[1]. Asfiksiyanın bir növü udma zamanı boğulma, ki xüsusi ilk yardım tələb edir (aşağıya baxın).
Asfiksiyanın əmələ gəlməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardır[2]:
Asfiksiya qazlar mübadiləsinin pozulması, hipoksik və hiperkapniksindromun inkişafı ilə gedən, tənəffüs və qan dövranı pozulmalarına gətirib çıxaran həyati təhlükəli vəziyyətdir. Patologiyanın əsasında tənəffüs mərkəzinin disfunksiyası, ağciyərlərə havanın daxil olmasına mexaniki maneə, tənəffüs əzələlərinin zədələnməsi durur[4]. Səbəbindən asılı olmayaraq asfiksiyanın bütün növlərində və formalarında təxirəsalınmaz (bəzən həm də reanimasion) tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Çünki kəskin oksigen aclığının başlanmasından bir neçə dəqiqə sonra ölüm baş verə bilər. Tibbdə asfiksiya problemi noenatologiya, pulmonologiya, travmatologiya, toksikologiya, reanimatologiya və başqa sahələrdə aktualdır[5].
Boğulmanın (tənəffüs funksiyasının və hemodinamikanın pozulması) inkişaf sürətindən asılı olaraq kəskin və yarımkəskin asfiksiya ayırd edilir. Əmələgəlmə mexanizminə görə asfiksiyalar aşağıdakı növlərə ayrılır[6]:
Mexaniki – havanın tənəffüs yollarına daxil olmasının məhdudlaşması və ya dayanması onların obturasiyası, sıxılması və ya təzyiq göstərilməsi nəticəsində baş verir;
Toksik – boğulma tənəffüs mərkəzinin basqılanması, tənəffüs əzələlərinin iflici, orqanizmə kimyəvi birləşmələrin daxil olması nəticəsində qanda oksigenin nəqlinin pozulması zamanı inkişaf edir;
Travmatik – boğulma döş qəfəsinin qapalı zədələnmələri nəticəsində yaranır[7].
Təsnifatın başqa variantı asfiksiyanı təzyiqdən (kompression və stranqulyasion boğulma), bağlı (aspirasion, obturasion, boğulma) və məhdudlaşdırılmış qapalı mühitdə yaranmış asfiksiyadan fərqləndirməni təklif edir[8]. Boğulmanın xüsusi növü pediatriya çərçivəsində dəyərləndirilən yenidoğulmuşların asfiksiyasıdır.
Qurban öskürə bilmirsə,[9] iki texnikanı əl ilə istifadə edin (aşağıdakı hər iki şəkilə baxın). Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün onları növbə ilə birləşdirin: hər texnikanı təxminən 5 dəfə edin və digər texnikaya doğru dəyişin və bu növbələri davamlı olaraq təkrarlayın.
Hamilə və çox obez insanlar bu əl texnikalarının varyasyonlarına ehtiyac duyurlar (aşağıda oxuyun).
Körpələrin (1 yaşdan kiçik) bu əl texnikalarının dəyişməsinə ehtiyacı var (aşağıda oxuyun).
Qurban öskürə bilmirsə,[10] iki texnikanı əl ilə istifadə edin (aşağıdakı hər iki şəkilə baxın). Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün onları növbə ilə birləşdirin: hər texnikanı təxminən 5 dəfə edin və digər texnikaya doğru dəyişin və bu növbələri davamlı olaraq təkrarlayın.
Bu[11] iki texnikanı körpələr üçün əl ilə istifadə edin (aşağıdakı hər iki şəklə baxın). Daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün onları növbə ilə birləşdirin: hər texnikanı təxminən 5 dəfə edin və digər texnikaya doğru dəyişin və bu növbələri davamlı olaraq təkrarlayın.
Sıxılmış obyekt görünürsə, onu çıxarmağa çalışın. Obyekt çıxarıla bilər ya yox lakin bu kardiopulmoner reanimasiya qurban normal nəfəs alana qədər davam etməlidir.
Qurbanın burnunu bağlayın. Ağızdan-ağıza hava verin (xilasedici nəfəs). Yenidən ağızdan-ağıza hava verin (başqa bir xilasetmə nəfəsi).
Vəziyyətini bir az dəyişmək üçün qurbanın başını önə və arxaya çevirin. Ağızdan-ağıza hava verin (xilasedici nəfəs). Yenidən ağızdan-ağıza hava verin (başqa bir xilasetmə nəfəsi).
Birincidən (30 sıxılma) başlayaraq bütün bu addımları davamlı olaraq təkrarlayın.
Ürək-ağciyər reanimasiyası, boğulmağa-qarşı, körpələr üçün (1 yaşa qədər)
Körpəni üfüqi vəziyyətdə qoyun, üzü yuxarı. Körpənin başı həmişə düz olmalıdır, irəli baxır.
Körpəyə davamlı reanimasiyası edin:
Körpənin bir tərəfdən: Sinə ortasının aşağı yarısına iki barmaq ilə 30 sıxılma aparılır.
Əgər obyekt görünürsə, onu xaricə aparmağa çalışın. Obyekt çıxarıla bilər və ya alınmaya bilər, lakin bu kardiopulmoner reanimasiya körpə normal nəfəs alana qədər davam etməlidir.
Ağızdan istifadə edərək, eyni vaxtda körpənin ağzını və burnunu örtün. Bu şəkildə havanı daxil edin (ventilyasiya və ya xilasetmə nəfəsi). Yenidən hava daxil edin (başqa eyni ventilyasiya və ya xilasetmə nəfəsi).
Körpənin başını döndərməmək, çünki başın meyli körpələrdə tənəffüs yollarını daralda bilər.
Birincidən (30 sıxılma) başlayaraq bütün bu addımları davamlı olaraq təkrarlayın.
Kompleks təxirəsalınmaz tədbirlər asfiksiyanın səbəblərinə və fazasına əsasən müəyyənləşdirilir[13]. Mexaniki boğulmalarda, ilk növbədə havaaparıcı yolların keçiriciliyi bərpa olunmalıdır: toplanmış selik, qan, su, qida kütlələri, yad cismin traxeal aspirasiya, bronxoskopiya, xüsusi üsulların köməyilə kənarlaşdırılması; boyunda təzyiq göstərən ipin boşaldılması, dilin boğaza getməsinin qarşısının alınması və s. həyata keçirilir[14].
Sərbəst tənəffüs hərəkətləri və ürək fəaliyyəti dayandıqda ürək-ağciyər reanimasiyasına keçilməli, süni tənəffüs, ürəyin qapalı massajı icra olunmalıdır. Göstərişlər və texniki imkanlar olduqda traxeostomiya və ya traxeyanın intubasiyası tətbiq oluna, pasiyent sonradan ASV aparatına keçirilə bilər[15]. Mədəcik fibrilyasiyasının inkişafı elektrik defibrilyatorundan istifadəyə əsas verir.
Bir sıra hallarda asfiksiyanın likvidasiyasında ilk tədbirlərə torakosentez və ya plevral boşluğun drenajı aiddir. Venoz təzyiqi azaltmaq məqsədilə qanburaxma icra olunur[16]. Toksik asfiksiya zamanı ilk yardım antidotların yeridilməsindən ibarətdir.
Asfiksiya zamanı hipoksiya, hiperkaphiya və asidoz müşahidə edilir.
Asfiksiyanın inkişaf etməsi 4 mərhələdə gedir.
Birinci mərhələdə təngnəfəslik müşahidə edilir, arterial təzyiq yüksəlir, ürək vurğuları sürətlənir.
İkinci mərhələdə ekspirator təngnəfəslik meydana çıxır, təzyiq yüksəlir, sinir sisteminin fəallığı artır.
Üçüncü mərhələ tənəffüsün bir-neçə saniyədən bir 1-2 dəqiqə dayanması ilə xarakterizə olunur. Bu zaman arterial təzyiq azalır.
Dördüncü mərhələsi terminal mərhələ hesab edilir. Bu zaman sinir mərkəzinin sarsıntısı nəticəsində reflekslər itir, bəbəklər genəlir, əzələlərin tonusu itir, arterial təzyiq kəskin surətdə aşağı düşür, ürək yığılmaları azalır, passiv nəfəsvermə müşahidə edilir[17].
Müşahidələr göstərmişdir ki, asfiksiya zamanı ürək fəaliyyəti tənəffüsün dayandığı andan sonra bir müddət davam edir[18]. Asfiksiya baş verən zaman onu yaradan səbəb aradan qaldırlmalı, toxumaların oksigenlə təhcizatı təmin olunmalıdır. Bu zaman süni tənəffüs, ürəyin xarici massajı və s. üsullarından istifadə edilir[19].
Kəskin proqressivləşən asfiksiyanın proqnozu həddən artıq ciddidir – letal sonlanma riski yüksəkdir; uzun müddət davam edən inkişafında proqnoz kafidir. Lakin hətta həyati vacib funksiyaları bərpa etməyə nail olduqda belə asfiksiyanın fəsadları xəstə kritik vəziyyətdən çıxdıqdan qısa və ya uzun müddət sonra meydana çıxa bilər. Reanimasion tədbirlərin vaxtında aparılması və həcminə əsasən asfiksiyanın sonlanması haqda əvvəlcədən fikir irəli sürmək olar[20].
Asfiksiyanın profilaktikası boğulmaya səbəb ola biləcək vəziyyətlərin yaranmasına yol verməməkdir: potensial təhlükəli xəstəliklərin erkən müalicəsi, döş qəfəsi travmalarının, mayelərin və yad cisimlərin aspirasiyasının, suisidlərin qarşısının alınması; toksik maddələrlə kontaktın istisnası (o cümlədən toksikomaniya və narkomaniyanın müalicəsi) və s. Keçirilmiş asfiksiyadan sonra pasiyentlərə bir çox klinik hallarda hərtərəfli qulluq və onların uzun müddət mütəxəssis nəzarətində olması tələb olunur.
↑Davis, PG; Tan, A; O'Donnell, CPF; Schulze, A. "Resuscitation of newborn infants with 100% oxygen or air: a systematic review and meta-analysis". The Lancet. 364. 2004: 1329–1333. doi:10.1016/S0140-6736(04)17189-4. PMID15474135.