Ateroskleroz

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Ateroskleroz — (yunanca: athere – "sıyıq", "sıyığabənzər kütlə", sklerosis – "birləşdirici toxumanın inkişafı", "bərkimə") — arteriya intimasında plazma mənşəli aterogenik lipoproteinlərin toplanması nəticəsində yaranan iltihabi-fibroproliferativ prosesdir. Ateroskleroz ateromalar və ya ateromatoz və ya fibroz-yağlı lövhələr damar mənfəzinə doğru qabaran və mənfəzi daraldan, tunica medianı zəiflədən və ciddi ağırlaşmalar törədə bilən intimal zədələnmələrlə xarakterikdir. Damar divarlarında əsasən xolestrinin yığılması ən geniş yayılmış patologiyanın – ateroskleroz xəstəliyinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Birləşdirici toxumalarının ətrafında xüsusi lipid lövhələri yaranır. Bunun da nəticəsində damarda zədələnmə baş verir. Damarlar elastikliyini itirir, bərkiyir və toxumalarda qanın təchizı pozulur. Lövhə olan yerdə tromb əmələ gəlir.

Qiperlipoproteinlərin nəticəsində ateroskleroz inkişaf edir. Damarların divarına xilomikronlardan başqa bütün lipoproteidlər daxil olur, lakin zülal və fosfolipidlər ilə zəngin olan α-lipoproteinlər damar divarlarında parçalanır və ya kiçik ölçüdə olduqlarına görə oraya yığılmırlar. β-Lipoproteinlərin hamısı, pre-βlipoproteidlərin bir hissəsi xolestrinlə daha zəngindir. Bu sinif lipoproteinlərin qanda miqdarının artması damarların divarının keçiriciliyini artırır və orada aterogen lipoproteinlərin toplanması baş verir. Nəticədə ateroskleroz xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur. Xolesterin mübadiləsinin pozulması ateroskleroz, öd daşı, ksantomatoz və s. xəstəliklərin əsasını təşkil edir. Ateroskleroz xəstəliyi qanda xolesterinin artması ilə müşahidə olunur. Öd daşlarının ümumi kütləsinin 90 %-ni xolesterin təşkil edir. Xolesterin normal halda ödün tərkibində məhlul halında olur. Xolesterin kristallaşaraq çöküntüyə keçməsi nəticəsində öd daşları əmələ gəlir.

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateroskleroz xəstəliyinin adı təbabətə ilk dəfə 1904-cü ildə F. Marşan tərəfindən tətbiq edilmişdir. 1911-ci ildə isə rus-patoloq anatomu N. N. Aniçkov eksperimental yolla ateroskleroz xəstəliyinin əsas məzmununu öyrənmiş və göstərmişdir ki, ateroskleroz hiperlipidemiya zamanı qanda olan xolesterinlərin damar divarına infiltrasiyası nəticəsində baş verir. Ona görə də ateroskleroza Marşan-Aniçkov xəstəliyi də deyilir.

Aterosklerozun etio-patogenezi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əksər ürək-damar sistemi xəstəlikləri, o cümlədən də ateroskleroz üçün etioloji amillər ümumidir və bunlara risk faktorları deyilir. Aterosklerozun inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən risk faktorlarına aşağıdakılar aiddirlər: psixo-emosional gərginlik və sinir amili, irsi-genetik amillər, etnik amillər, yaşın və cinsin təsiri, arterial hipertenziya, siqaret çəkmə, hipodinamiya, piylənmə, qidalanma xüsusiyyətləri, maddələr mübadiləsinin ekzogen və endogen səbəblərdən pozulması, hormonal pozğunluqlar, damar dəyişiklikləri, şəkərli diabet və s. Beləliklə, polietioloji xəstəlik hesab edilən aterosklerozun inkişafında bu və ya digər dərəcədə rol oynaya biləcək bütün faktorlar nisbi olaraq 3 qrupa bölünə bilər: 1) Xarici mühit faktorları; 2) Qidalanma faktorları; 3) İrsi və ya daxili faktorlar.

Aterosklerozun morfogenezi və morfologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ateroskleroz xəstəliyi elastiki və əzələ-elastiki tipli arterial damarların, daha doğrusu iri və orta kalibrli arteriyaların divarında aterosklerotik düyünlərin meydana çıxması ilə xarakterizə olunur. Çox az hallarda bu düyünlərə kiçik kalibrli – əzələ tipli arteriyalarda rast gəlinir. Bir sözlə ateroskleroz ən çox və ilk növbədə döş aortasında və qarın aortasında, ürəyin tac arteriyalarında, baş beyin əsasının damar kələfində, böyrək və müsariqə arteriyalarında, aşağı ətraf arteriyalarında və s. meydana çıxır. Ağımtıl rəngə və bərk konsistensiyaya malik olan bu düyünlər müxtəlif ölçülü ocaqlar şəklində çox zəif sürətlə və tədricən inkişaf edir. Dalğavari xroniki gedişə malikdir. Belə ki, eyni bir xəstənin bir damarında tamamilə ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində olan aterosklerotik dəyişiklər qeyd edilir.

Ateroskleroz öz inkişafında makroskopik (gözlə) və mikroskopik səviyyələrdə konkret mərhələlər keçirir.

Makroskopik olaraq aterosklerozun inkişafında 4 mərhələ ayırd edilir.

1. Piy ləkələri mərhələsi
2. Fibroz düyünlər mərhələsi
3. Yaraların əmələ gəlməsi mərhələsi və ya ağırlaşan zədələnmələr mərhələsi
4. Aterokalsinoz mərhələsi Aterosklerotik dəyişiklikləri mikroskopla müayinə etdikdə isə damar divarında nəinki yuxarıda göstərilən və gözlə görünən makroskopik dəyişikliklərin histoloji mahiyyəti aydınlaşır, digər tərəfdən gözlə görünməyən yeni patohistoloji dəyişikliklər və hətta yeni mərhələlər də müəyyənləşdirilmiş olur.

Aterosklerozun mikroskopik mərhələləri, o cümlədən də morfogenezi və xarakter mikroskopik patohistoloji dəyişiklikləri aşağıdakılardan ibarətdir.

1. Lipidönü mərhələ

• Arterial damarların zədələnməsi ilə əlaqədar onun keçiriciliyinin pozulması, intimaya plazmorragiya və plazma zülallarının keçməsi, intimanın səthində çoxlu miqdarda, xırda ölçülü, yastı divarönü mikrotromb kütlələrinin əmələ gəlməsi
• Bu dəyişikliklərlə əlaqədar intimada reaktiv olaraq turş qlikozaminqlikanların toplanması və intimanın ödemi
• Endotel hüceyrələrdə, daxili qatın bazal membranında və lifli strukturlarda destruktiv dəyişiklərin baş verməsi, keçiriciliyin daha da pozulması, külli miqdarda lipoproteidlərin intimaya infiltrasiyasının başlanması, intimada və intima ilə media arasında saya əzələ hüceyrələrinin və makrofaqların proliferasiyası

1. Lipoidoz mərhələsi
2. Liposkleroz mərhələsi
3. Ateromatoz mərhələ
4. Yaralanma mərhələsi
5. Aterokalsinoz Ateroskleroz əsasən elastik tipli arteriyalarla (məs, aorta, yuxu və qalça arteriyaları)böyük və orta ölçülü əzələ tipli arteriyalarda (məs, koronar və dizaltı arteriayalar) olur.

Aterosklerozun yaranmasının və sonrakı inkişafının qarşını alan əsas faktorlar aşağıdakılardır:

• xəstəliyin profilaktikası, düzgün və vaxtında müalicə olunması;
• siqaret və alkoqol içkilərdən imtina etmək;
• arterial təzyiqin və qanda şəkərin miqdarının normallaşdırılması;
• ürək-damar sisteminin fəaliyyətini möhkəmləndirən, arterial təzyiqi normallaşdıran və s. qoruyucu dərman preparatlarının qəbul edilməsi;
• düzgün qidalanma (rasionda duzlu, yağlı, qızardılmış yeməklərin kəskin şəkildə məhdudlaşdırılması; təzə meyvə, tərəvəz, sıyıqlar, yağsız süd məhsullarına əsas yer verilməsi);
• artıq çəki ilə mübarizə aparmaq;
• fiziki aktivlik.

Aterosklerozun klinik-morfoloji formaları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aterosklerozun morfoloji dəyişiklikləri həmişə bütün şəxslərdə bütün arterial damarlarda eyni intensivliklə və eyni dərəcədə inkişaf etmir və bununla da əlaqədar eyni dərəcədə klinik əhəmiyyət kəsb etmir. Aterosklerotik dəyişikliklərin hansı arterial damarda daha çox üstünlük təşkil etməsindən, bununla da əlaqədar hansı müvafiq üzv və toxumada morfoloji dəyişiklərə səbəb olmasından və klinikada müvafiq əlamətlərlə müşayiət olunmasından asılı olaraq ateroskleroz xəstəliyinin aşağıdakı klinik-morfoloji formaları ayırd edilir:

1. Aorta forması;
2. Ürək forması;
3. Beyin forması;
4. Böyrək forması;
5. Müsariqə forması;
6. Ətraf forması;
7. Universal və ya müştərək (kombinə olunuş) forma Aterosklerozun bu klinik-morfoloji formaları içərisində ən geniş yayılanları və daha çox klinik əhəmiyyət kəsb edənləri aorta, ürək və beyin formalarıdır.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

1. S. F. Qarayev, P. Ş. Məmmədova, A. Q. Nəbiyeva. Biokimyanın əsasları, Bakı, Təfəkkür, 2000, 359 s.
2. A. Quliyev, T. Həsənov, S. Güləhmədov. Bioloji kimya (statika), BDU-nun nəşriyyatı, Bakı 2004.
3. A. M. Məhərrəmov, M. Ə. Allahverdiyev. Üzvi kimya, Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 382 s.