Banu Kəniz (ərəb. بنو كنز) (həmçinin Avlad Kunuz kimi tanınır) — 10–15-ci əsrlər arasında Yuxarı Misir və Nubiya arasındakı sərhəd bölgəsini idarə edən qarışıq ərəb-beja əcdadından ibarət yarı köçəri müsəlman sülaləsi idi. Onlar Ərəb Bənu Hənifə qəbiləsinin şeyxlərinin oğulları və Beca Hadariba qəbiləsinin şahzadələrinin nəslindən idilər. Onlar 11-ci əsrin əvvəllərində başçıları Əbu əl-Məkərim Hibatallahın Fatimi hakimiyyəti adından böyük bir üsyançını ələ keçirməsi ilə Asvan, Vadi Əllaqi və sərhəd zonası üzərində rəsmi nəzarəti əldə etdilər. Əbu əl-Məkarimə xəlifə əl-Həkim tərəfindən Kənz əl-Dövlə (Dövlətin xəzinəsi) titulu verilmiş və onun davamçıları bu titulu miras almışdı. Banu Kəniz 1174-cü ildə Əyyubilərlə qarşıdurmaya girdi, bu zaman onlar məğlub oldular və cənuba şimali Nubiyaya köçmək məcburiyyətində qaldılar və burada əsasən xristianlar olan bölgədə İslamın genişlənməsini sürətləndirməyə kömək etdilər. Nəhayət, 14-cü əsrin əvvəllərində Nubiyalı Makuria Krallığının nəzarətini ələ keçirdilər, lakin 15-ci əsrin əvvəllərində Banu Kəniz ilə mübarizə aparmaq üçün Məmlüklər tərəfindən göndərilən Havvara qəbilələri tərəfindən sıxışdırıldılar. Onların müasir nəsilləri ölkənin ucqar şimalında yaşayan "Kunuz" kimi tanınan Sudan qəbiləsidir.
| Tarixi dövlət | |
| Bəni-Kəniz | |
|---|---|
|
|
Bənu əl-Kənz tayfasının mənşəyi 9-cu əsrdə Misirin Nubiya ilə sərhəd bölgəsinə ərəb qəbilə köçləri ilə bağlıdır.[1] Ən böyükləri Muzhar, Rəbiə, Cuheynə və Qeys Aylan olan köçəri ərəb qəbilələri orada qızıl və zümrüd mədənləri aşkar edildikdən sonra bölgəyə köçdülər.[1][2] Banu Kəniz 847–861-ci illər arasında Abbasi xəlifəsi əl-Mütəvəkkilin dövründə Ərəbistandan Misirə köçən Bənu Hənifədən yaranmışdır.[3] 855-ci ildə əl-Fustat və Kayruanda təhsil alan Mədinəli Abdullah ibn Əbdül-Həmid əl-Umari Asvana hicrət etdi və burada bölgənin qızıl mədənlərindən qazanc əldə etmək istədi.[4] O və qulları Muzhar tərəfindən sığındı və getdikcə sonuncunun görkəmli şeyxi oldu.[4] Əl-Umari və Muzhar Rabiah tərəfindən Vadi Əllaqi və Asvandan qovuldu və Makuriya Krallığının şərqindəki əl-Şankada (ərəbcə "əl-Maqurra") düşərgələrini və mədən koloniyalarını qurmağa başladılar.[5] Əl-Umari 9-cu əsrin sonlarında Muqurranın Nubiyalıları tərəfindən şimala Vadi Əllaqi və Asvana sürgün edildi.[2] Bundan sonra o, Cüheynə, Rəbiə və Qeys Aylan tərəfindən onların kollektiv lideri kimi tanındı.[2] Əl-Umari regionda nəhəng qızıl hasilatı müəssisəsinə rəhbərlik edirdi və sənaye Vadi Əllaqi və Asvanda özünün virtual müstəqilliyini maliyyələşdirirdi.[2] O, Misir valisi Əhməd ibn Tulunun (868–884) Misir ordusunu iki dəfə məğlub etsə də, sonuncunu ona tabe etmək cəhdlərini dayandırmağa məcbur etsə də, əl-Umari Rəbiənin üsyanını yatırdıqdan sonra Muzhar qəbilələri tərəfindən öldürüldü.[2] Onun süqutundan sonra Şərqi Səhra bölgəsində ərəb qəbilə fəaliyyəti artmağa davam etdi.[2]
Rabiah Misir-Nubiya sərhəd bölgəsində yaşayan ərəb qəbilələrinin ən güclüsü kimi meydana çıxdı.[5] 10-cu əsrdə onlar əl-Umarinin knyazlığını əvəz edən bir knyazlığı idarə edirdilər.[5] Rabiah, Qırmızı dəniz sahilləri ilə Nil çayının şərq sahilləri arasındakı bölgəyə nəzarət edən yerli Beja xalqı, yəni müsəlman Hadariba qəbiləsi ilə ittifaqları sayəsində gücləndi.[5] Bu ittifaq mədən sənayesində iş ortaqlıqlarında və iki qəbilə başçıları da daxil olmaqla, nikahlarda özünü göstərirdi.[5] Rabiah atanın oğulları və Hədəribə ananın övladları ana tərəfdən baba və nənələrinin torpaqlarını və adlarını miras aldılar, çünki Beja irsi anadan olan nəsli üstün tuturdu.[5] Beləliklə, 943-cü ilə qədər Rəbiə atadan dünyaya gələn İshaq ibn Bişr, ana tərəfdən Beca əmiləri Abdak və Kawk'ın yerinə keçdikdən sonra Rabiah-Hadariba bəyliklərinin başçısı oldu.[5] 14-cü əsr ərəb tarixçisi İbn Fədlallah əl-Umariyə görə, Rabiah və Beja İshaqın hakimiyyəti dövründə "birləşmişlər".[5] Sonuncu Vadi Əllaqidə qəbilələrarası müharibə zamanı öldürüldü və onun yerinə Bilbəysdən olan ata tərəfdən əmisi oğlu Əbu Yezid ibn İshaq keçdi.[6] Əbu Yezid Asvanı knyazlığın paytaxtı kimi qurdu və Yuxarı Misirə nəzarət edən Fatimi Xilafəti tərəfindən "Asvanın qoruyucusu" kimi tanındı.[6]
1006-cı ildə Əbu Yezidin oğlu və varisi Əbu əl-Məkarim Hibatallah, Fatimi xəlifəsi Əl-Həkim bi Əmr tərəfindən anti-Fatimi üsyançısını ələ keçirdiyinə görə fəxri mükafat olaraq Kənz əl-Dövlə (Dövlətin xəzinəsi) titulu ilə təltif olundu.[1][6] Bundan sonra Əbu əl-Məkarimin xələfləri Kənz əl-Dövlə titulunu miras aldılar, bəylikləri qarışıq olan Rəbiə-Hədəribə xalqı isə "Banu Kəniz" (həmçinin Banu'l Kanz, Banu əl-Kənz və ya Kunuz yazılır) kimi tanındı.[6][7] Banu Kəniz knyazlığına şimalda Asvan çölü, cənubda Nubiya ilə sərhəd və Asvan ilə Qırmızı dəniz arasındakı Şərq səhrasının böyük hissəsi daxil idi.[6] Bu, Banu Kənizi Vadi Əllaqinin mədənlərinə, mədənləri Asvana və Qırmızı dəniz limanı Aydhab şəhərinə birləşdirən marşrutlara və Nubiya ilə Misir arasındakı ticarətə nəzarət etdi.[6] Bütövlükdə bu, Banu Kənizin əhəmiyyətli sərvət və nüfuz əldə etməsinə imkan verdi.[6]
Güclərinə baxmayaraq, Bənu Kəniz Fatimilər dövlətindən müstəqil deyildi və Qus Fatimi valisinə tabe olan Kənz əl-Dövlə onun Fatimi sistemində oynadığı ayrılmaz roldan bəhrələnirdi.[8] Xəlifələr, Fatimilərin Nubiya ilə diplomatik əlaqələri və ticarətini tənzimləmək, sərhəd kəndlərində vergi toplamaq, Vadi Əllaqi mədənlərini və knyazlıqdan keçən səyyahları və karvanları qorumaq üçün Kənz əl-Dövlə məsuliyyətini tapşırdılar.[8] Kənz əl-Dövlənin Marisdə yerləşən Nubian həmkarları oxşar rol oynadılar və eyni zamanda Rabiah-Hadariba konfederasiyasının kiçik bir qoluna mənsub idilər.[8]
1168-ci ildə Banu Kəniz xəlifə əl-Ədidin, Şirkuhun və qardaşı oğlu Səlahəddinin nüfuzlu köməkçiləri tərəfindən Fatimi ordusunun dağılmış qara Afrika alaylarına təhlükəsiz sığınacaq verdi.[9] Səlahəddin 1171-ci ildə Əl-Ədidi devirdi və Misirdə Əyyubi Sultanlığını qurdu. 1171/72-ci illərdə Nubiya ordusu Fatimilərin keçmiş qaradərili Afrika kontingenti ilə birlikdə Yuxarı Misiri işğal etməyə cəhd etdi və Asvanı yağmaladı, Kənz əl-Dövlə Səlahəddindən hərbi yardım tələb etdi və o, buna əməl etdi.[10] Əyyubilər və Bənu Kaniz Nubililəri və Fatimi üsyançı ordu hissələrini Yuxarı Misirdən qovdular.[10] Əyyubilər Nubiya işğalını dəf etməkdə Banu Kənizə kömək etsələr də, onların hakimiyyəti Misirdə ərəb qəbilələri və Afrika alayları hesabına Suriya türk-kürd hərbi elitasının yüksəlişini də gördü, hər ikisi də Fatimilərlə sıx əlaqələr saxlamışdı. və bir vaxtlar Misiri idarə edirdi.[11] Müvafiq olaraq, Banu Kəniz və Yuxarı Misirin ərəb qəbilələri hiss edirdilər ki, onların iqta və rəsmi imtiyazları yeni Əyyubi nizamı ilə təhlükə altındadır. Səlahəddin Banu Kəniz iqtasını Əyyubi əmirinə (böyük Əyyubi əmiri Əbu əl-Heycə əs-Səminin qardaşı) təhvil verdikdə, Banu Kəniz əmiri və onun tərəfdarlarını öldürdü. 1174-cü ildə Kənz əd-Dövlə İbn əl-Mütəvvəc Fatimiləri bərpa etmək üçün Əyyubilərə qarşı qiyam qaldırdı. O, bölgədəki digər ərəb qəbilələrinin və Afrika alaylarının dəstəyini qazanaraq Orta Misirdəki ərəb qəbilələrinin başçısı Abbas ibn Şadinin üsyanına qoşulmağa çalışdı. Banu Kəniz Abbasla əlaqə qura bilməmişdən əvvəl Səlahəddin Əbu əl-Heycənin komandanlığı altında olan qüvvələri məğlub edərək Abbası öldürdülər.[12] Əyyubi ordusu Asvanda baş verən böyük toqquşmalardan sonra məğlub olan Banu Kənizlə üz-üzə gəldi. İbn əl-Mütəvvəc nəhayət ordusunun məğlubiyyətindən sonra əsir götürüldü və edam edildi.[12]
Banu Kənizin Asvan ətrafındakı sərhəd zonasından qovulması bölgənin laqeyd qalmasına, o cümlədən minaların istismarının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına və bölgənin ənənəvi qəyyumları olan Banu Kənizin olmaması səbəbindən səyahət edənlərin və karvanların bədəvi basqınlarına qarşı həssaslığının artmasına səbəb oldu.[13] Paytaxtlarının itirilməsi ilə Banu Kəniz, 1172-ci ildə Əyyubilərin cəza ekspedisiyası səbəbindən bölgədəki Nubiya nəzarətinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldığı Marisi işğal etmək üçün cənuba köçdü.[13] Banu Kəniz Nubiya mədəniyyətinə və dilinə assimilyasiya olunsa da, onların həyat tərzi İslami olaraq qaldı.[14] Banu Kənizin Marisdə olması Nubiyada İslamın və ərəb dilinin yayılmasına əhəmiyyətli dərəcədə kömək etdi.[13][14]