Bazar gücü

Bazar gücü (ing. market power) — mikroiqtisadiyyatda və sənaye bazarları nəzəriyyəsində firmanın məhsul və ya xidmətin qiymətini marjinal xərclərdən yuxarı qaldırmaq qabiliyyəti^[1].

Mükəmməl rəqabət şəraitində bazar gücü tamamilə yoxdur. Fərdi istehlakçılar və firmalar əmtəə və ya xidmətin qiymətini verilmiş kimi qəbul edirlər, yəni qiymət ekzogen olaraq verilir. Qiymət marjinal xərcə bərabər olduğundan firmalar sıfır iqtisadi mənfəət əldə edirlər. Qeyri-kamil rəqabət şəraitində firmalar sövdələşmə gücü və qiymətlərə təsir etmək imkanı əldə edirlər. Nəticədə qiymət marjinal xərcləri üstələyir və firmalar sıfırdan fərqli iqtisadi mənfəət əldə edirlər. Qiymətin marjinal xərcdən artıq olması bazar gücünün bir ölçüsüdür.

Sövdələşmə qabiliyyəti mükəmməl rəqabət üçün ilkin şərtlərdən hər hansı birinin pozulması nəticəsində yarana bilər.

1. Bazar təklifi məhdud sayda firmalar tərəfindən formalaşır və ya bazar tələbi məhdud sayda alıcılar tərəfindən təqdim olunur. Bu zaman agentlərin hər biri tələb və təklifə mühüm töhfə verir. Əgər firma əhəmiyyətli bazar payına malikdirsə, onda onun məhsulu həmişə başqa firmanın məhsulu ilə əvəz edilə bilməz, çünki məhsulun ümumi miqdarı məhduddur. Odur ki, bir firmanın təklifində dəyişiklik bütövlükdə bazarda qiymət dalğalanmalarına səbəb ola bilər. Eynilə, bir böyük istehlakçıdan tələbin dəyişməsi bazar qiymətinə təsir edə bilər. Bundan əlavə, bazar iştirakçılarının sayının azalması sövdələşmə ehtimalını artırır.
2. Müxtəlif firmalar tərəfindən təklif olunan malların heterojenliyi. Əgər əmtəə tamamilə əvəz edilə bilməzsə (mükəmməl substitut), o zaman istehlakçının başqa şirkətdən mal almağa keçməsi çətinləşir. Buna görə də firma satışları azaltmadan qiyməti müəyyən qədər qaldıra bilər. Məsələn, heterojenliyin bir forması müştəri markasına sadiqlikdir. Heterojenlik həm də tədarükçülərin bir-birindən coğrafi məsafəsindən yaranır.
3. Giriş üçün maneələrin olması o deməkdir ki, bazar gücünə malik olan və artıq bazarda fəaliyyət göstərən firmalar yeni oyunçuların daxil olmasından qorxmadan iqtisadi mənfəət əldə edə bilərlər. Əgər giriş pulsuz olsaydı, o zaman təklifin artması qiymətlərin azalmasına səbəb olardı.
4. İstehsal amillərinin aşağı hərəkətliliyi firmanın iqtisadi mənfəətin olduğu sənayeyə keçməsini çətinləşdirir və buna görə də əmtəə təklifini məhdudlaşdırır və qiymətləri yüksək saxlamağa imkan verir.
5. Bütün iştirakçıların malların qiymətləri haqqında məlumatlara məhdud çıxışı. Məlumatın olmaması istehlakçının ucuz əvəzedicilərin mövcudluğundan xəbəri olmadan yüksək qiymət ödəməsi ilə nəticələnə bilər.

Bazar gücünü mühakimə etməyə imkan verən müxtəlif göstəricilər mövcuddur^[2]. Bazar gücünün ən ümumi göstəricisi qiymətin marjinal xərcdən artıq olmasıdır (Lerner əmsalı). Əmsal həmçinin tələbin tərs qiymət elastikliyinə bərabərdir:

${\displaystyle L={\frac {P-MC}{P}}=-{\frac {1}{\varepsilon _{d}^{p}}}}$

Firmaların bazarda konsentrasiyasını qiymətləndirmək üçün firmaların bazar paylarına əsaslanan göstəricilərdən də istifadə olunur. Konsentrasiya birbaşa bazar gücünün dərəcəsini qiymətləndirmir, lakin firmaların sayını və onlar arasında bazar paylarının bölüşdürülməsini təxmin etməyə imkan verir. Bazarın böyük hissəsinin az sayda firmaların əlində cəmləşməsi bazar hakimiyyətinin yaranması üçün ilkin şərtdir.

Konsentrasiya əmsalı ən böyük firmaların ${\displaystyle M}$ ümumi payıdır:

${\displaystyle I_{m}=\sum _{i=1}^{M}S_{i}}$

Herfindal – Hirşman indeksi, bütün firmaların bazar paylarının kvadratlarının cəmidir:

${\displaystyle HHI=\sum _{i=1}^{N}S_{i}^{2}}$

Qiymətin marjinal xərcdən artıq olması xalis sosial itkiyə səbəb olur. Buna görə də, qeyri-kamil rəqabətin istənilən forması sosial cəhətdən səmərəsizdir: bütün agentlərin ümumi rifahı daha azdır. Bu halda ümumi rifahı firmaların istehlakçı izafilərinin və iqtisadi mənfəətlərinin cəmi kimi qiymətləndirmək olar.

Bazar gücünün mövcudluğu bazarın iflasa uğramasına səbəb ola biləcəyi üçün dövlətin səyləri iki məqsədə çatmağa yönəlir: rəqabət mühitinin yaradılması və bazar gücündən sui-istifadənin qarşısının alınması. Birinci halda, bazar hakimiyyətinin yaranması üçün ilkin şərtlər mümkün qədər aradan qaldırılır. İkinci halda, mükəmməl rəqabətə nail olmaq mümkün olmadıqda, satılan malların həcmini və keyfiyyətini mütənasib şəkildə artırmadan qiymətləri yüksəltməyə yönəlmiş firmaların hərəkətləri məhdudlaşdırılır.