Belarusiya partizanları

Belarusiya partizanları (belar. Савецкі партызанскі рух у Беларусі) — 1941-1944-cü illərdə BSSR ərazilərini işğal etdikləri zaman nasist Almaniyasının qoşunlarına qarşı silahlı mübarizə aparan Sovet partizan hərəkatı. Partizan hərəkatının əsas təşkilatçıları kommunistlər, partiyasız aktivistlər, hərbi qulluqçular və Qırmızı Ordu komandirləri idi. Barbarossa əməliyyatının ilk günlərindən dərhal sonra Belarusiya kommunistləri müqavimət təşkil etməyə başladılar. Partizanların iddialarına görə, işğal zamanı görülən hərakatlar nəticəsində 500.000 alman öldürüldü.

1941-ci ilin iyununda Belarus torpaqlarında görünən nasist qoşunları qısa müddətdə BSSR-nin bütün ərazilərini ələ keçirdi. Alman komandanlığı dinc insanlara qarşı amansız bir kütləvi qırğın siyasəti yürütməyə başladı.

Cəza əməliyyatları aparmaq məqsədi ilə dəstələr yaradıldı.

Yəhudi və qaraçı millətlərinə mənsub şəxsləri müəyyən edən xüsusi Alman dəstələri də var idi. Bütün Yəhudilər (Belarusiyada daha çox idilər) və qaraçılar ya gettolara, ya da düşərgələrə köçdülər. Ümumilikdə, işğal olunmuş ərazidə 200-ə yaxın belə düşərgə var idi. Alman əsgərləri və zabitləri yerli əhalini qarət etdilər, yemək, mal-qara, qiymətli əşyalar aldılar, insanları və hətta uşaqları əyləncə üçün öldürdülər. Almaniyada təxminən 200 min Belarusiyalı məcburi əməyə sürgün edildi.

İşğal komandanlığının özbaşınalığının bir həddi yox idi, buna görə Belarus meşələri, dərin və keçilməz bataqlıqlar mülki əhalinin getdiyi bir yerə çevrildi. Bu insanlardan bəziləri isə silah alıb partizan oldular.^[1]

Hitler qoşunlarının hücumu barədə məlumat alan kimi köhnə hərbi və partiya işçilərindən bəziləri ilk partizan dəstələrini yaratmaq üçün evlərini tərk etdilər. 1941-ci ilin iyun ayının sonuna kimi 4 belə qrup var idi və iyul ayında artıq 35 idi. İlk dəstə 25 nəfərdən ibarət idi. Daha sonra bu dəstə 100 nəfərə qədər genişləndi. Avqusta qədər qrupların sayı iki dəfə artdı və Belarusiyada 231 partizan qrupu fəaliyyət göstərdi. 1941-ci ilin sonuna qədər 437 partizan ətrafına müqavimət təşkil etmək üçün bölgəyə göndərildi. Ümumilikdə partizan sayının 7200 olduğu bildirilir.^[2] Lakin Alman işğalı inkişaf etdikdə və cəbhə Belarusiyadan uzaqlaşanda partizan qoşunlarının vəziyyəti daha da çətinləşəcəkdir. Bu vəziyyətdə olan partizanlar 1942-ci ilin martına qədər genişmiqyaslı dəstək almayacaqlar. Ən əhəmiyyətli əskik olanı simsiz və rabitə vasitələrinin olmaması idi. Partizanlar işğalın ilk dövrlərində yerli xalqın tam dəstəyinə sahib deyildilər. 1941-1942-ci illərin çox soyuq qışında partizanlar ciddi təchizat, dərman və silah çatışmazlığı yaşadılar və bir-biri ilə koordinasiyasız hücumlar etdilər.

Tabeçilik sistemi sərt idi, buraya dəstə komandiri, komissar və digər rəislər daxil idi. Dəstə daxilində xüsusi qruplar da yaradıldı. Bunlar təxribat, təbliğat və kəşfiyyat qrupları idi.

Bu cür dəstələrin və döyüşçülərin sayı çox sürətlə böyüdü. Beləliklə, tarixçilərin dediklərinə görə, 1941-ci ilin sonuna qədər Belarusiyada 56 min nəfərdən ibarət böyük partizan birlikləri fəaliyyət göstərirdi. Sovet komandanlığı ilə əlaqə yaratmaq üçün partizan dəstələrində radiostansiyalar var idi.

Hitler qoşunları rəqiblərindən belə bir cavab alacaqlarını təsəvvür edə bilməzdilər.

Belarusiya partizanları 1942-ci ildə torpaqlarını nasist işğalçılarından azad etməyə başladılar. Sovet hakimiyyəti müvəqqəti olaraq Belorusiya Sovet Sosialist Respublikası boyunca şəhərlərə, kəndlərə və qəsəbələrə qayıtdı. Alman komandanlığı davamlı cəza əməliyyatları aparmaqla yanaşı, yerdəki işğal qarnizonlarını da çox artırmağa məcbur oldu. Bütün bunlar müharibə cəbhələrində kifayət qədər alman işçi qüvvəsinin olmamasına kömək etdi, buna görə Hitler qoşunlarının SSRİ-yə dərin hücumları tədricən boğuldu.^[3] Əhali partizanlara qida, geyim toplanmasında və silah təmirində fəal şəkildə köməklik göstərdi. Nəticədə, 1942-ci ilin sonunda Belarus partizanları ölkədəki 6 böyük zonanı azad etdilər. Mogilev sakinləri 1942-ci ilin yazından 1943-cü ilin martınadək partizanlara bir minaatan, 50 pulemyot, 40 avtomat, 300 tapança, 2000 qumbara, 200 kq tol və 100 mindən çox patron verdi.^[4] Partizanların sayı 2,7 dəfə artaraq təxminən 153 min nəfər təşkil etmişdir. Təxminən 998 partizan dəstəsi var idi. Partizan işçi qüvvəsi ehtiyatları 100 mindən çox idi.

Partizan zonaları təşkil olunmağa başladı. Qırmızı Ordu qoşunları ilə birlikdə böyük döyüş tapşırıqlarını həll edən zonal partizan birləşmələri təşkil edildi.

1943-cü ilin sonunda Belarus partizanları 108 min km² ərazini nəzarət altına aldılar və ya respublikanın işğal edilmiş ərazilərinin 58,4%-i, o cümlədən təqribən 37,8 min km² ərazidən Alman qoşunları tamamilə təmizləndi.

1942-ci ilin noyabrından 1943-cü ilin dekabrınadək Qırmızı Ordu, düşmən tərəfindən işğal olunmuş ərazinin təxminən 50%-ni azad edərək, qərbə doğru 500–1300 km irəlilədi. 218 düşmən diviziyası məğlub edildi.

Alman komandanlığı Sovet partizanlarının aktiv təxribat işləri sayəsində böyük çətinliklər yaşadı. Hər şeydən əvvəl, bu, Belarusiya dəmir yollarında davamlı təxribatla əlaqəli idi. Ona görə ki, bu yollar Moskva, Leninqrad və Stalinqrad yaxınlığında olan Alman qoşunlarına sursat tədarük etməyə imkan yaratdı.

Partizan təxribatlarının sayı hər ay artdı və 1943-cü ildə ən böyük zirvəsinə çatdı. Partizanlar ümumilikdə 200-ə yaxın buxar, 750 vaqon və minlərlə metr dəmir yolu relslərini məhv etdilər.

Dəmir yollarının sarsılması ilə əlaqəli partizan əməliyyatları hələ də Belarusiya ərazisində bütün müharibə illərində ən geniş yayılmış hesab olunur.

Belarusların kütləvi müqavimətinə qarşı durmaq üçün almanlar ən qəddar cəza əməliyyatları həyata keçirməyə qərar verdilər. Partizanlarla əlaqələrə dair kiçik bir şübhəyə görə, Almanlar bütün kəndləri dağıtdılar və onlar ən qəddar şəkildə məhv edildi: bütün gənc, qoca ya güllələndi, ya da yandırıldı.

Bununla birlikdə Sovet komandanlığı, Belarusiya partizanlarının hərbi olaraq almanları əhəmiyyətli itki verməyə məcbur etdiyini başa düşərək, onlara dəstək tədbirlərini də artırdı. Beləliklə, 1942-ci ildə Yüksək Komandanlığın qərargahında Partizan Hərəkatının Mərkəzi Qərargahı təşkil edildi. Bu qərargah bütün partizan birləşmələrinin fəaliyyətini koordinasiya edirdi. Müntəzəm ordu və partizan dəstələrinin bu sıx əməkdaşlığı ilə əhəmiyyətli uğurlar əldə edildi. Bu zaman partizanların və yeraltı döyüşçülərin Belarusiya ərazisindəki fəaliyyətləri kütləvi milli azadlıq hərəkatı xarakteri qazandı. 1943-cü ilin dekabrından 1944-cü ilin iyuluna qədər Belarusiyada partizan hərəkatı tarixindəki son mərhələ idi. Bu mərhələdə partizan dəstələrinin, briqadaların və birləşmələrin, habelə Qırmızı Ordunun yeraltı işçilərinin və qoşunlarının döyüş qarşılıqlı əlaqəsinin təşkili ən yüksək səviyyəyə çatdı.

1944-cü ildə Belarusiya partizanları qarşısında yeni bir vəzifə dururdu - geri çəkilən düşmənin tərk etdikləri ərazini səhraya çevirməsinin qarşısını almaq. Belarusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi, partizan hərəkatının qərargahı və yeraltı regional komitələr əhalini xilas etmək üçün xüsusi tədbirlər hazırladı.

1944-cü ilin yayında partizan dəstələri demək olar ki, hər hansı bir vəzifənin öhdəsindən gələ biləcək ən güclü hərbi birləşmələr idi. BSSR ərazisi işğalçılardan təmizləndikdən sonra on minlərlə partizan Qırmızı Ordu sıralarına daxil oldu.